Zo boven zo beneden

Wie zijn wij? Waar bevinden we ons in het universum? Zijn we hier alleen of kijkt er ‘iemand’ van boven toe? Mogen we daar nog enige hulp van verwachten? Waarheen zijn we op weg? Heeft iemand enig idee of dit wel de juiste weg is? Het zijn vragen die ons sinds het begin der tijden hebben beziggehouden en waarop we door de eeuwen heen steeds andere antwoorden gezocht hebben. Ooit zagen we het universum als een door God bezielde wereld, waar we, mits we ons best deden, een bescheiden onderdeel van mochten zijn.
We overdachten onze verhouding tot God, het heelal en de natuur en we schreven religieuze verhalen, wetten en voorschriften om die verhouding een beetje in goede banen te leiden. Op zekere dag legden we al die dikke boeken opzij en gingen we aan alles twijfelen. We voelden ons niet langer het kosmische middelpunt, troostrijk omhuld door Gods hemelse mantel. Sinds de Verlichting is de vanzelfsprekendheid van een door God geschapen wereld voor de meeste mensen binnen de westerse samenleving komen te vervallen. Het religieuze dak boven ons hoofd is verdwenen, we zijn naar buiten gestapt en kijken verbaasd naar de leegte om ons heen. Hoe moeten we deze wereld begrijpen? Wat moeten wij hier doen? Waar is God gebleven?

HERMES TRISMEGISTUS

Mogelijke antwoorden op die vragen houden zich schuil achter de gevel van een zeventiende-eeuws Amsterdams grachtenpand: het ‘Huis met de Hoofden’. In deze voormalige patriciërswoning is sinds vorig jaar het museum Embassy of the Free Mind gevestigd, waarvan de Bibliotheca Philosophica Hermetica het hart vormt. Deze omvangrijke collectie van ruim 25.000 boeken bestaat uit oude handschriften en zeldzame werken op het gebied van de hermetische filosofie, alchemie, mystiek, gnosis en rozenkruisers, waarvan de auteurs zich uitvoerig over bovenstaande vragen gebogen hebben.

De hermetische geschriften dateren uit de eerste eeuwen van onze jaartelling en bevatten Egyptische, Griekse en Joodse invloeden. De hermetica is vernoemd naar Hermes Trismegistus, die in diverse aan hem toegeschreven teksten de samenhang tussen God, de kosmos en de mens onderzocht. Van zijn leven weten we haast niets, maar achter zijn naam zou zowel de Griekse god Hermes – boodschapper van de goden en beschermer van reizigers – als de Egyptische priester-god Thoth schuilgaan, de god van het schrift en de wijsheid. Het doel van de hermetische wijsheid is om ‘gnosis’, dat wil zeggen zelfkennis, te verkrijgen. Op intuïtieve wijze tot zelfinzicht komen, van waaruit ook de kennis van de wereld en het goddelijke zal ontspruiten.

In de hal van het museum worden bezoekers begroet door een standbeeld van de Italiaanse filosoof Marsilio Ficino (1433-1499) die tijdens de renaissance een belangrijke rol speelde in de verspreiding van het hermetische gedachtegoed. De tijd was er rijp voor. Na bijna vijftien eeuwen chris- tendom was men toe aan een wereldbeeld waarbij de aan God onderworpen mens plaats kon maken voor een meer individuele en zelfstandig scheppen- de mens. Volgens Ficino was de kosmos dan ook niet zozeer bezield door Gods adem als wel doortrokken van een inspirerende stof, de spiritus, die de ziel van de mens tot grote hoogte kon verheffen. De Italiaanse filosoof en hermetist Giovanni Pico della Mirandola omschreef de mens bovendien als ‘een groot wonder’. De mens immers is in staat het onverwacht nieuwe te scheppen, kan de natuur doorgronden en een gesprek met goddelijke machten aangaan; de mens is een meerstemmig wezen dat – net als Mercurius – tussen het menselijke en goddelijke in kan bewegen.

ALLES HANGT MET ALLES SAMEN

De hermetische wereldbeschouwing heeft een cyclisch aspect. De ouroboros, een slang die zich in zijn eigen staart bijt en zo de cyclische aard van de natuur en de eeuwige terugkeer van alles verbeeldt, staat ook voor zelfverwerkelijking en wedergeboor- te, vandaar dat we hem in de renaissancekunst vaak tegenkomen. Je stelt de juiste vragen, je zoekt de eerlijkste antwoorden, je probeert goed te hande- len en dan zul je nog een stapje hoger op de ladder van kennis en zelfinzicht terugkeren.

Het cyclische aspect van de hermetische wereldbeschouwing verschijnt ook in de vorm van cirkels op afbeeldingen in de boeken van de Bibliotheca Philosophica Hermetica. De hermetische leer gaat niet uit van lineaire patronen zoals de rechte lijn van de chronologische tijd, maar eerder van circulaire patronen: alles hangt immers met alles samen – geboorte en dood, het menselijke en goddelijke, het aardse en het hemelse – en keert steeds opnieuw in andere vormen terug. Sinds de renaissance vormt deze visuele beeldtaal een belangrijke inspiratiebron voor beeldend kunstenaars. Je komt het bijvoorbeeld ook tegen in het werk van Paul Klee, Sonia Delaunay of de Zweedse schilder Hilma Af Klint.
‘Zo boven, zo beneden’ is een van de beroemde uitspraken die aan Hermes Trismegistus toegeschreven wordt. De uitspraak verwijst naar de eenheid en verbondenheid van de wereld boven – de macrokosmos, en de wereld beneden – de microkosmos van het leven op aarde. Letterlijk staat er: ‘wat beneden is, is zoals wat boven is en wat boven is, is zoals wat beneden is.’ Alles hangt met alles samen, waar we vandaan komen en waar we na onze dood heengaan. In elk mens is een ‘goddelijke vonk’ van God in zijn ziel opgeslagen en aandacht, contemplatie, studie en intuïtief schouwen doen deze vonk, waarin alle kennis is opgeslagen, in ons ontbranden.

Op sommige afbeeldingen in de boeken die bewaard worden in de Bibliotheca Philosophica Hermetica zien we die vonk letterlijk in het hart van de mens oplichten, die binnen de hermetische traditie als een magnum miraculum, een groot wonder, beschouwd wordt. De mens kan immers dankzij zijn geestelijke en creatieve vermogens zowel met goden als demonen verkeren en de materiële wereld van de schepping doorgronden. Die goddelijke vonk licht ook de magische en scheppende vermogens van de mens zelf aan, wat de renaissancefilosofen zeer aansprak.

‘Een hele bibliotheek gewijd aan de legendarische Hermes Trismegistus, die historisch gezien niet bestaan heeft,’ vertelt Esther Ritman, directeur van Embassy of the Free Mind. Er zijn immers geen historische bewijzen van zijn bestaan, het enige tastbare bewijs vormen de aan Hermes toegeschreven boeken en manuscripten en de verwijzingen in het werk van latere geleerden.

Onze intuïtieve vermogens worden aangewakkerd als we de geschiedenis en culturele tradities bestuderen, als we het verleden niet als een afgesloten hoofdstuk beschouwen, maar als iets waarvan de invloed blijvend doorwerkt in het heden. Aan dat inzicht draagt de collectie van Embassy of the Free Mind ruimschoots bij.

VERBONDENHEID

Na de hermetische opleving in de renaissance begon Hermes Trismegistus tijdens de romantiek opnieuw tot de verbeelding van schrijvers en kun- stenaars als Novalis en William Blake te spreken. Ook dook hij op in de werken van Baudelaire en de symbolisten en maakte hij zo zijn entree in de twintigste eeuw.
Het is nog even afwachten of Hermes op- nieuw in de hedendaagse literatuur of kunst zijn opkomst zal maken. Tot het zover is, kunnen we dit najaar alvast een bezoek brengen aan het Guggenheim in New York, waar de eerste Amerikaan- se overzichtstentoonstelling van de in Zweden geboren kunstenaar Hilma Af Klint (1862-1944) tot februari volgend jaar te zien is. Haar abstracte, kleurige doeken vol cirkels, driehoeken en pira- mides roepen de visuele symbolen van de herme- tische traditie in herinnering, die zij uitgebreid bestudeerde. Het doek van de twee zwanen – een witte en zwarte – wier vleugels en snavels elkaar raken, is Klints persoonlijke verbeelding van de ouroboros. De titel die de curatoren van het Guggenheim aan de expositie meegaven, Paintings of the Future, doet vermoeden dat ook zij voor de rijkdom van de hermetische beeldcultuur nog toekomstperspectieven zien.

Die titel is overigens een variatie op Paintings of the Temple, die Klint zelf aan de serie van bijna tweehonderd abstracte schilderijen en tekeningen gaf die zij tussen 1907 en 1915 maakte. Voordat Kandinsky of Mondriaan zich aan abstracte werken waagden, verkende zij al de mogelijkheden van de niet-figuratieve kunst en verdiepte ze zich in spirituele stromingen zoals de hermetica, theosofie en anthroposofie, die ze op artistieke wijze trachtte te verbeelden.

Het werk van Klint bleef gedurende de twintigste eeuw grotendeels geheim en onontdekt, ook omdat zij zelf wilde dat dit pas twintig jaar na haar dood geëxposeerd zou worden. Maar na eerdere grote overzichtsexposities in Berlijn en São Paulo is nu New York aan de beurt. Dichter bij huis kunnen we haar werk in het Lenbachhaus in München zien, waar Klints werk samen met dat van de Zwitserse schilder Emma Kunz nog tot maart 2019 getoond wordt.

Toeval bestaat niet binnen de hermetica; het is alles voorbeschikt of het staat in de sterren geschreven. Zo boven zo beneden, alles hangt met alles samen. Misschien moeten wij, rationele denkers van de eenentwintigste eeuw, ook weer eens leren wat vaker omhoog te kijken, naar het wonderbaarlijke van de oneindigheid van de sterrenhemel boven ons, die ons behalve verwondering ook respect en verbondenheid toont met alles wat is. Wellicht zullen we dan toch iets van die goddelijke vonk of spiritus in ons hart voelen oplichten, die ons ertoe aanzet om al onze verbeeldingskracht in te zetten om nieuwe antwoorden
te vinden op de vragen die er nog altijd toe doen: wie zijn wij? Waar gaat het heen? En vooral: hoe geraken we daar het beste?

De Bibliotheca Philosophica Hermetica (onderdeel van de Embassy of the Free Mind) is een schatkamer en kenniscentrum voor de traditie van de christelijk-hermetische gnosis in Europa. Te bezoeken aan de Keizersgracht 123, Amsterdam.