Ieniemini

De wereld in het klein, een microkosmos. De kunstwereld kent een lange traditie van kunstenaars die gespecialiseerd zijn in miniaturen, zoals de illustraties en versieringen van middeleeuwse geschriften in West-Europa en hun oosterse equivalent, de Perzische miniaturen, in het begin van de veertiende eeuw. Ook vandaag de dag laat een breed scala aan kunstenaars zien hoe kleine dingen een grote indruk kunnen maken.

De Londense straatkunstenaar Slinkachu bijvoorbeeld, maakt street-artinstallaties en transformeert ruimtes op straat of in de natuur tot volledige landschappen waarin minuscule mensen buitengewone dingen doen, zoals het doodschieten van vliegen met een revolver en kitesurfen in een theekopje.

De Zuid-Afrikaanse kunstenaar en ingenieur Jonty Hurwitz maakte volgens het Guinness Book of World Records het allerkleinste beeld ooit van een mens, een nano-sculptuur, zoals hij het noemt, die in het oog van een naald past. Het is een portret van zijn eerste liefde, en zo klein dat je het alleen door een elektronenmicroscoop kunt zien.

Het Musée Miniature et Cinéma in Lyon heeft een verzameling miniatuurinterieurs op schaal gemaakt met realistische 3D-onderdelen die voor films kunnen worden gebruikt. Prachtig gedetailleerd, met meubels en rekwisieten, met de hand gemaakt door ervaren ambachtelijke meubelmakers, snaarinstrumentbouwers, zilversmeden en leerbewerkers. Meer dan duizend voorwerpen in de collectie kunnen alleen door een vergrootglas goed worden waargenomen.

Deze zomer laat het Rijksmuseum in de tentoonstelling Small Wonders een boeiende verzameling aan kleine schatten zien. Zestig gotische microsculpturen, allemaal afkomstig uit de vijftiende en zestiende eeuw: miniatuuraltaarstukken, rozenkransen, doodskistjes, sche­deltjes en houten ‘gebedsnoten’, die uitgebreide Bijbelse taferelen bevatten, gesneden uit minuscule stukjes hout. Deze gebedsnoten, sommige maar vijf centimeter in doorsnee, horen bij de ongeveer 125 microhoutsculpturen uit het ateliervan beeldhouwer en goudsmid Adam Dircksz, die samen met zijn assistenten en leerlingen in Vlaanderen ‘luxespeelgoed voor de ziel’ maakte voor vrome aristocraten. Ze droegen de houten objecten bij zich zodat ze op elke willekeurige plaats konden bidden. Een van de bijzondere voorwerpen van Dircksz is een bewerkte houten peul, met de hand gesneden uit een enkel stukje buxushout, niet groter dan een echte peul. Daarin bevinden zich vijf erwten, waaronder een waarin de schepping van Adam en Eva en de geboorte van Jezus zijn uitgesneden. Een andere erwt in de peul stelt de kruisiging van Christus en de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs voor. Op een derde erwt zien we God met Adam en Eva afgebeeld.

Voor dat werk was zoveel vaardigheid en nauwgezet vakmanschap nodig – het is bijna niet voor te stellen dat iemand zulke minuscule kunstwerkjes kon vervaardigen. ‘We hebben een Canadese houtbewerker gevraagd of hij dit kon maken. Hij zei dat het hem onmogelijk leek,’ zegt Frits Scholten, conservator kunstnijverheid en decoratieve kunst van het Rijksmuseum, en curator van Small Wonders.

Alles onder controle

Wat intrigeert ons zo aan het kleine, het miniscule miniatuur? Scholten vermoedt dat de praktische kant een van de aantrekkelijke aspecten is: Kunstenaars beginnen altijd klein,’ zegt hij. ‘Ze maken maquettes om hun ideeën uit te proberen voordat ze iets groters maken. Door de omvang kun je elke fout zien. Zo kijk je hoe het werkt. Het neemt weinig ruimte in en kost niet veel aan materiaal.’

Scholten noemt als voorbeeld de Nederlandse boek­ontwerper Irma Boom, die haar ontwerpen altijd test door eerst kleine boekjes te maken, die ze in haar hand kan houden. En het blijft niet bij een test: haar eigen Biography in Books maakte ze in datzelfde kleine formaat als eindproduct.

Een bijzonder aantrekkelijk aspect van microsnijwerk was dat het niet alleen de devotie diende, maar ook luxe speelgoed in zakformaat was. Om spiritueel geluk én plezier aan te beleven. Miniatuurhuizen of poppenhuizen voor volwassenen hebben ook die dubbele eigenschap. Ze waren niet bedoeld als kinderspeelgoed, maar ze hadden wel een vrolijk doel. Ongetwijfeld zullen ze de vrouwen die ze samenstelden een speelse ervaring hebben geboden. De eigenaressen namen de huizen serieus en richtten ze in met voorwerpen en meubels die even duur waren als de inrichting van hun echte huis. Speciaal op bestelling in China gemaakt miniatuurporselein (Chine de commande), kastjes vervaardigd door meester-schrijnwerkers, minuscuul glaswerk en volmaakt op schaal gesmeed zilverwerk. De huizen boden niet alleen het plezier van het creëren van een wereld in het klein, maar vooral van een volmaaktere wereld – hun eigen huis, maar dan mooier, rustiger, zonder de verstoringen en de rommeligheid van de realiteit.

Scholten vergelijkt ze met de vitrines uit dezelfde periode waarin verzamelaars allerlei voorwerpen tentoonstelden, van schelpen en vogelveren van verre kusten tot menselijke en dierlijke lichaamsdelen zoals gedroogde levers en nieren – die hun het gevoel gaven dat in een kast in hun huis de hele diversiteit van de wereld samen kon komen. Alles binnen handbereik en alles onder controle.

‘Eenzelfde fascinatie heeft de mens voor de wereld in het klein, een soort microkosmos,’ zegt Scholten. Rariteitenkabinetten en poppenhuizen vertegenwoordigden alles wat we kenden en meenden te kennen, maar dan binnen de veilige grenzen van een ruimte die een enkel mens kan beheersen, beheren en overzien. ‘Als het in de wereld om je heen uit de hand loopt, kun je in je eigen microkosmos het evenwicht proberen te herstellen.’

Aandachtig kijken

Ria en Lex Daniëls, die al vijfenveertig jaar miniatuurkunst van hedendaagse kunstenaars verzamelen (Karel Appel, Daniel Spoerri, Yves Klein en Damien Hirst, onder anderen), begonnen ooit om praktische redenen met het kopen van kleine kunstwerken: die waren goedkoper en je kon er meer van aan de muur kwijt. Maar sinds ze zelf opdrachten geven, hebben ze gemerkt dat kunstenaars graag miniatuurkunst maken omdat dat steeds unieker is, in een wereld waarin kunst steeds groter en steeds meer een statement wordt, en we steeds meer en grotere musea bouwen om steeds monumentalere werken in onder te brengen.

Grote dingen kunnen ontzag inboezemen, uitnodigen om met open mond een stap naar achteren te doen en versteld te staan van de enorme ruimte die het werk in beslag neemt en van de gedurfde ambitie van de kunstenaar. Kleine kunstvoorwerpen moedigen juist aan tot intiemer, aandachtiger en van dichterbij kijken – om met een liefdevolle en zorgzame blik op zoek te gaan naar details en aanwijzingen om het kunstwerkje nóg beter te zien en te begrijpen. ‘Het is bijna een soort reis die je maakt,’ zegt Scholten. ‘Om alles te zien wat er in een enkele gebedsnoot van Dircksz zit, moet je heel lang kijken. Je moet de noot in je hand nemen, hem omdraaien, openmaken en er lang en aandachtig je blik op laten rusten.’

Deze handeling van het kijken – die een natuurlijke vorm van meditatie uitlokt omdat je je moet concentreren op wat je ziet – is altijd de moeite waard. De details die de kunstenaar in alle uithoeken van het werk heeft verborgen, bevredigen de blik; het voelt alsof je in gesprek bent met iemand uit het verleden. Iemand die zich lang geleden heeft ingespannen om je tijdens je observatiereis telkens weer kleine verrassingen te schenken, die ons tot op de dag van vandaag nog steeds verbazen en in verrukking brengen.

Small Wonders is te zien van 17 juni t/m 17 september 2017 in het Rijksmuseum in Amsterdam.
Het Miniatuur Museum van Lex en Ria Daniëls bevindt zich permanent in de Wonderkamers van Gemeentemuseum Den Haag.