Niki de Saint Phalle

Lieve Bloum,
Ik ben geboren in 1930. EEN crisisbaby. Terwijl mijn moeder in verwachting was van mij, verloren mijn ouders al hun geld. Tegelijkertijd kwam ze erachter dat mijn vader haar ONTROUW was. Ze huilde de hele zwangerschap door. Ik voelde die TRANEN. Ze zou me later vertellen dat ALLES MIJN SCHULD WAS; ik bracht onheil. Ik geloofde haar.
Toen ik geboren werd, werden me een paar tarotkaarten toebedeeld. De Magiër (de kaart van creativiteit en energie) en de Gehangene (de kaart van beïnvloeding en gevoeligheid voor alles en iedereen). Ik kreeg ook de kaart van de maan (van de verbeelding en zijn tegenhanger: de negatieve verbeelding). Deze kaarten zouden het materiaal, het canvas, worden waarop ik mijn leven zou schilderen.
Ik zou bewijzen dat mijn moeder het fout had! Ik zou mijn leven lang bewijzen dat ik het RECHT HAD OM TE BESTAAN. Ik zou haar op een dag trots maken door beroemd en rijk te worden. Het was belangrijk voor me om te bewijzen dat ik het vermogen had om dingen te bereiken. Op een dag zou ik de grootste beeldentuin maken sinds Gaudi’s park in Barcelona.
O.K. misschien was ik verantwoordelijk voor de ondergang van de Saint Phalle Bank, maar ik zou veel beroemder worden dan mijn vaders bank. JA, IK ZOU BEWIJZEN DAT MIJN MOEDER HET FOUT HAD, MAAR IK ZOU OOK BEWIJZEN DAT MIJN MOEDER HET JUIST HAD.
Op een dag zou ik iets onvergeeflijks doen. Het allerergste wat een vrouw kan doen. Ik zou mijn kinderen in de steek laten voor mijn werk. Ik zou mezelf een goede reden geven om me schuldig te voelen

De eerste drie jaar van mijn leven ben ik van mijn moeder gescheiden geweest. Omdat mijn ouders blut waren, werkte mijn moeder in New York en werd ik ondergebracht bij mijn grootouders in Frankrijk.
Moeder, moeder, waar bent u toch? De Nana’s, de oermoeders, zouden vele jaren later komen.
Als kind kon ik me niet identificeren met mijn moeder of mijn grootmoeder, mijn tantes of mijn moeders vriendinnen. Ze leken me een aardig ongelukkig stel. Ons huis was geen thuis van liefde en geluk. Thuis leek mij een zeer benauwende, kleine ruimte, met weinig vrijheid of privacy. Ik wilde niet worden zoals zij – de bewakers van de haard – ik wilde de wereld, en de wereld behoorde toen aan MANNEN toe. Een vrouw kon de koningin van de korf zijn, maar dat was het dan ook. De rollen die mannen en vrouwen mochten vervullen waren gebonden aan zeer strenge regels, aan beide kanten.

Toen ik onlangs werd getroffen door Jean Tinguely’s plotselinge dood, begon ik een portret te maken van Jean met wielen en bewegende voorwerpen die uit zijn hoofd kwamen.
Het was nooit in me opgekomen om beweging en wielen in mijn werk te gebruiken. Dit was voorheen voorbehouden aan het werk dat ik samen met Jean maakte, zoals de ‘Strawinsky-fontein’, die zich voor het Centre Pompidou in Parijs bevindt. Nu Jean is vertrokken naar zijn nieuwe leven en ik hem mis, heb ik een nieuwe manier gevonden om met hem te spelen en te communiceren door beweging in mijn werk te stoppen. Ik zal deze nieuwe reliëfs Meta Tinguely’s noemen. Ik heb hem in mijn eigen botten ingelijfd alsof ik het sacrament van de Heilige Communie ontving.

In 1941 was ik elf en al vastberaden dat ik nooit de was zou tellen en in de toekomst mijn dagen alleen zou spenderen aan het huishouden.
1941 – we zaten midden in een van de verschrikkelijkste oorlogen uit de mensheid. Ik herinner me die krankzinnige Hitler op de radio, de val van Frankrijk, mijn moeder en vader huilend.
Oorlogswerk voor vrouwen werd een populair en respectabel beroep, en mijn moeder werkte in het Franse ziekenhuis. Dit nam haar deels weg van huis en gaf ons meer vrijheid en tijd alleen. Ik had nooit het gevoel dat ze om ons gaf als individuen. Wij waren slechts haar kinderen en ik had het gevoel dat ze ons alleen maar in toom wilde houden.
Mijn broer John werd aangemoedigd zijn brein te ontwikkelen. Dat dit geen optie was voor mij, was opnieuw een ontkenning van mijn bestaansrecht. Ik was erg jaloers en gefrustreerd dat de enige macht die me werd toegekend de macht was van het aantrekken van mannen. Het maakte niet uit of ik studeerde, zolang ik mijn examens maar haalde. Het werd me duidelijk dat mijn maagdelijkheid, mijn uiterlijk en mijn charme, en een bepaalde laag sociale vernis veel belangrijker waren. Mijn moeders wens voor mij was dat ik een rijke en respectabele man zou trouwen.

Tot mijn elfde had ik een buitengewoon goede band met mijn vader. Hij was de verbinding met de wereld buitenshuis die ik wilde VEROVEREN EN ME EIGEN WILDE MAKEN. We hadden een spel dat we geregeld speelden in mijn kindertijd, “blindeman”. Eens per week wandelden we samen in Central Park, meestal rond het grote meer. Hij sloot zijn ogen en deed alsof hij blind (Tiresias) was, en ik zijn ogen was. Ik nam hem aan de hand en beschreef de geweldige steden, schatten, bloemen, stormen en draken die ik zag.
Op andere momenten, wanneer we over politiek praatten, gaf mijn vader me de indruk dat ik in zijn ogen het recht had te bestaan, intellectueel gezien. Mijn vader bewonderde Roosevelt, en ik voelde me aangetrokken tot zijn liberale opvattingen, zoals een vlieg wordt aangetrokken tot honing.
Hij was totaal niet racistisch, en vertelde me dat ik kon trouwen met wie ik maar wilde, rijk of arm, neger (zo werden zwarten toen nog genoemd), wit of geel.
Het leek alsof vrouwen ook gelijk konden zijn. Mijn moeder, die sociale ambities voor mij had, zou tegen mijn vader schreeuwen omdat hij zo tegen mij sprak. Haar vader kwam uit Georgia en zijn grootvader had slaven gehad. Er was ook antisemitisme. Haar Franse grootvader, meneer Blitz, was joods en een briljante ingenieur. Hij bouwde een van de bruggen in New York. Ik heb nooit kunnen achterhalen welke het was; mijn moeder schaamde zich ontzettend voor hem! Zij was een toegewijde katholiek en schaamde zich dat ze een voorouder had die behoorde tot een sekte die zogenaamd Christus had vermoord.
ABSOLUTE RACIALE EN RELIGIEUZE VRIJHEID WAS MIJN VADERS OVERTUIGING EN IK HEB HET ME MIJN HELE LEVEN EIGEN GEMAAKT.

Pontus Hultén was altijd gefascineerd door de immense agressiviteit in mijn werk van de vroege jaren zestig. Soms zou hij het aantal speelgoedgeweren, MESSEN, SOLDATEN, COWBOYS en MONSTERS tellen die ik aan deze vroege reliëfs had gelijmd.
Deze AGRESSIEVE RELIËFS waren een geweldige bevrijding voor mij. Gedurende de 5 jaren dat ik op mijn schilderijen schoot, was ik nooit ziek. Ik kon eindelijk mijn woede kwijt zonder iemand pijn te doen.
Bloum, wat me redde tijdens die moeilijke jongvolwassen jaren, was een DENKBEELDIGE GEHEIME KIST die ik onder mijn bed bewaarde. Het was gemaakt van prachtig gesneden hout, ingelegd met emaille met de helderste kleuren. NIEMAND ANDERS KON DEZE KIST ZIEN. Wanneer ik alleen was, opende ik het en vielen er allerlei bijzonder gekleurde vissen, geesten en wilde zoetgeurige bloemen uit. In deze kist, die alleen van mij was, bewaarde ik mijn eerste gedichten, mijn eerste grootse dromen.

Mijn Amerikaanse grootvader, Donald Harper, leerde me bridgen toen ik elf was, en ik vroeg hem vaak The Raven van Edgar Allen Poe voor te dragen, of Annabel Lee, dat hij uit zijn hoofd kende. Edgar Allan Poe werd onderdeel van de doos. Ik verslond al zijn verhalen. Lezen, dagdromen, mijn bezoeken aan de Egyptische zalen van het Metropolitan Museum (dat zich op slechts een paar straten van ons appartement op 88th Street bevond) werden onderdeel van de kist.
DE DOOS WAS MIJN SPIRITUELE THUIS. MIJN ZIEL. Het begin van een leven van mezelf, waar zij – mijn ouders – niet konden binnendringen.
Mijn gouvernante, en die van mijn 4 broers en zussen, was een aantrekkelijke jonge Franse vrouw die tegen me klaagde dat mijn vader constant achter haar aan zat. Het begon me op te vallen dat Papa bijna alle aantrekkelijke vriendinnen van mijn moeder zag zitten.
Mijn gemengde en verwarde gevoelens maakten me radeloos en spoorden me aan mijn eerste creatieve statement te maken. DENKBEELDIGE WRAAK!
Op de Brearley School, waar ik op zat, waren tien Griekse standbeelden met vijgenblaadjes. Met een klasgenoot schilderde ik de vijgenblaadjes in glimmend rood.
SCHANDAAL!
De school stond erop dat we naar een psychiater gingen. Mijn moeder
legde het zo aan me uit: ‘Je bent GEEN NORMAAL KLEIN MEISJE en we willen je helpen er een te worden, dus sturen we je naar een SPECIALE DOKTER.’
Mijn vader moet erg zenuwachtig zijn geweest. Wat als ik de psychiater zou vertellen wat hij me had aangedaan toen ik elf was?

Na de spannende Brearley School, belandde ik in een soort gevangenis. In Brearley groeide mijn geest, en had ik de ruimte om te verkennen. Nu was het enige waar ik aan kon denken hoe ik kon ontsnappen uit het klooster.
Ik verklaarde dat ik een atheïst was, om te zorgen dat ik geschorst zou worden. Dat werkte niet. Ze zeiden dat ze iedere dag voor mijn bekering zouden bidden.
We begonnen te ruziën over theologie. Ze zeiden dat God alles deed wat Maria wenste. Als hij alles doet wat zij wenst, zei ik, dan is zij ZO MACHTIG ALS GOD. Het lukte me om de nonnen van hun stuk te brengen, wat ik zag als een kleine overwinning.
Ik was er nog altijd op uit om geschorst te worden en schreef hartstochtelijke liefdesbrieven aan mezelf. Daarna liet ik ze door een vriendin kopiëren en er een jongensnaam onder zetten. Deze keer lukte het me bijna, maar mijn moeder werd naar het klooster gehaald door de verontwaardigde nonnen. Helaas herkende ze mijn handschrift, dus werd ik zwaar gestraft maar niet weggestuurd.
Het was een van de strengste katholieke kostscholen van het land. We moesten iedere ochtend om zes uur naar de mis. In de slaapzalen waren gordijnen rond ieder bed, want God verhoede dat een meisje een ander meisje in haar slipje zou zien. We moesten ons ondergoed aanhouden als we in bad gingen. Hun boodschap kwam over, want de helft van mijn klas werd non nadat ze slaagden. Ik zou me soms ook laten betoveren, met name tijdens de retraite, wanneer we drie dagen lang niet mochten praten. Ik zou fantaseren dat ik een heilige was en dat ik me ontfermde over de melaatsen op een of ander exotisch eiland, en ik smeekte God om me te vergeven voor al mijn zonden. Maar daarna zou de betovering snel verbroken worden, dan zou de wierrook wegtrekken en werd ik weer de rebelse Niki!

Het lukte me eindelijk het klooster te verlaten door mijn Tante Joy te vertellen dat ik aan zelfmoord dacht (wat niet waar was, maar waar een wil is, is een weg). Tante Joy was protestants en ze vond het idee dat ik opgesloten was met al die nonnen maar niets. Ze had veel invloed op mijn moeder. Na twee jaar bevrijdde ik mezelf eindelijk uit het klooster. Ik ging naar Oldfields, een prachtige kostschool in Maryland. Het leek me een geweldige plek. We mochten onze eigen kleren dragen in de middag, in tegenstelling tot in het klooster, waar we de hele tijd een uniform moesten dragen. We deelden onze kamers met één ander meisje. In de bibliotheek lagen interessante boeken. Ik maakte een paar goede vrienden.
Ik begon weer te schrijven. Deze keer was het een Marquis de Sade-achtig verhaal, ook al had ik nooit zijn werk gelezen. Ik beschreef een wilde seksuele orgie waarin ledematen werden afgezaagd en iedereen vermoord werd.
Helaas gaf ik dit korte verhaal aan mijn klasgenoten om te lezen. Een verontwaardigde student gaf het aan het schoolhoofd. (Na mijn afstuderen zei hij dat hij liever met 200 studenten te maken had dan met eentje zoals ik. Ik was erg beledigd. Ik mocht hem graag.) Na vele tranen overtuigde ik hem om niets aan mijn ouders te vertellen, en het lukte me om niet weggestuurd te worden.
Ik was niet geïnteresseerd in traditioneel schoolwerk maar hield van de spanning van hard blokken vlak voor examens, en het risico dat ik niet zou slagen. IK DEED HET ALTIJD GOED OP SCHOOL. Het grootste gedeelte van mijn tijd was ik ingewikkelde krabbels aan het tekenen in mijn kladblok, of verhalen en gedichten aan het schrijven, of Dostojevski aan het lezen.
Toen ik 15 was, won ik een poëzieprijs voor een lang gedicht, en overwoog ik schrijver of actrice te worden. Ik ging naar de drama- en literatuurclubs in Oldfields en werd ontzettend enthousiast van deze activiteiten.

In die tijd, als iemand achter je aan zat, vroegen ze je of je wilde trouwen, aangezien meisjes niet zo makkelijk met mannen het bed in doken. De Pil bestond nog niet. Zwangerschap vormde een reële bedreiging. Verlangen werd verward met huwelijk. Hoe onbereikbaarder de vrouw, hoe gewilder en beter te verkopen ze was op de trouwmarkt. Ik wilde echter graag een relatie zonder te trouwen, en het duurde niet lang voordat je grootvader me zijn minnaar maakte.
Een jaar later waren we verloofd. We waren beiden 18. Mijn ouders waren blij dat ze van me af waren, maar voor Harry’s moeder was het een tragedie. Ze had haar zoon ingeprent dat hij pas op zijn 35e zou trouwen.
Harry en ik gingen de eerste zes maanden van ons huwelijk naar 3 films per dag, wanneer hij niet op de renbaan was met mijn broer John, waar ze op paarden wedden. Harry zat nu op Harvard en kreeg niet veel werk gedaan. Ik begon te knoeien met verf.
Het huwelijk was succesvol op vele manieren. We wilden allebei wat maken van ons leven en hielpen elkaar daarmee. Harry was een bevlogen feminist en vond het niet erg om te stofzuigen of de boodschappen te doen (het was erg ongebruikelijk in die tijd, schokkend zelfs, als een man dat deed eind jaren 40, begin jaren 50).
De donkere kant was dat Harry aantrekkelijk was en zich aangetrokken voelde tot andere vrouwen. Wie weet? Misschien moedigde ik dit stiekem aan om aan mezelf te bewijzen dat alle mannen vrouwen verraden (een erfenis van mijn vader).

De angst en woede uit mijn jeugd haalden me in. Toen ik 22 was, kreeg ik een zenuwinzinking. Twee jaar nadat jouw moeder, Laura, werd geboren.
Mijn zenuwinzinking, waarin ik gek leek te worden, was het meest angstaanjagende wat ik ooit heb meegemaakt.
Ik werd nagejaagd door talloze conflicten. Overal waren CONFLICTEN; zo ook in de traditionele toneelschool in Parijs waar ik heenging. In plaats van dat ik me volledig veilig voelde om me uit te drukken, voelde ik me BEDREIGD. Ik stal MESSEN, SCHEERMESSEN; allerlei scherpe voorwerpen om mezelf te beschermen tegen de bedreigingen, tegen de WEERZINWEKKENDE horde ENORME, HARIGE PAARSE SPINNEN, zwarte spinnen met honderd poten, bergen van RANZIGE, ROTTENDE LIJKEN, talloze bloederige hoofden die de kamer opvulden, die NAAR ME SCHREEUWDEN — en toch, uit deze ontbinding, uit al deze duisternis, UIT AL DEZE DREK, ZOU GOUD VOORTKOMEN.
IK VERLIET DE PSYCHIATRISCHE KLINIEK ALS EEN KUNSTENAR. Daar had mijn roeping zich gemanifesteerd en die overmande me net zoals mijn waanzin me daarvoor had veroverd. In de inrichting was ik eindelijk vrij om mezelf te zijn. Ik was alleen met mijn kunst en niet bang om mijn eigen pad te kiezen. Dit was waarvoor ik was voorbestemd. Dit was wat ik wilde doen. Het was een magisch, alchemistisch proces.
Uit de duisternis kwam licht. Ik was herboren. Uit de pijn kwam wild enthousiasme voort. Mijn wilskracht kwam boven en bracht alle scherven van mij bijeen en DOOR MIJN KUNST WERD IK BETER. Ik was begonnen aan de echte reis van mijn leven.

Met dit blije bericht, Bloum, verlaat ik je, want vandaag, 29 oktober, is mijn verjaardag en over een paar uur ontvang ik een paar oude vrienden om te proosten op het nieuwe jaar, en drink ik een glas champagne op Jean en zijn nieuwe leven.
Nog een laatste ding voor ik je verlaat, Bloum. Vandaag ben ik 61. Er zijn vele jaren voorbij gegaan sinds de verhalen waar ik je over schrijf. Ik heb een behoorlijk aantal van mijn dromen kunnen waarmaken. Nieuwe uitdagingen liggen in het verschiet.

Soms voel ik me eenzaam, maar ik schaam me niet, Bloum (integendeel), om alleen te leven, om alleen naar mijn openingen te gaan. Ik voel er ook niets voor om een mooie jonge man te kopen om aan anderen te bewijzen dat ik nog steeds aantrekkelijk ben. Als er zich een echte relatie zou voordoen zou ik die niet weigeren, maar IK BEN NIET GEÏNTERESSEERD IN HET ZORGEN VOOR EEN MAN DIE WIL DAT IK ZIJN LEVEN VOOR HEM ORGANISEER, HOE BRILJANT HIJ MAG ZIJN. Het was al moeilijk genoeg alleen te leren leven, en ik ga dit voorrecht niet zo makkelijk opgeven.
Ik vind het fijn om oud te worden, Bloum (zolang ik gezond blijf). Er is nog zo veel te ontdekken, te onthullen. Het leven lijkt met de dag mysterieuzer, fascinerender en ingewikkelder.
Een dikke kus voor mijn Bloum,
Van Niki

FOTOGRAAF LAURENT CONDOMINAS
OVER NIKI

Toen we onderzoek deden naar de brief en het werk van Niki de Saint Phalle, ontdekten we fotograaf Laurent Condominas, die talloze belangrijke momenten uit haar leven vastlegde. We vroegen hem per e-mail wie Niki voor hem was. Hij schrijft: ‘Niki was een magneet. In haar jongere jaren was ze model geweest, maar nog steeds stond ze met gemengde gevoelens voor de camera. Ze was verlegen maar ook behoorlijk zelfbewust. Ze wist hoe ze de camera moest verleiden (en vrijwel alles en iedereen, als het er op aan kwam).
Ik was modefotograaf maar had er niet zoveel mee. Werken met Niki begon op haar verzoek, want ik bewoog me qua fotografie buiten de kunstwereld. We namen er de tijd voor, lunchten en reisden samen. Ze nam me mee naar tentoonstellingen en kon op fantastische wijze schilderijen en beeldhouwwerken duiden. Ze bracht ze tot leven en kon in detail ingaan op het creatieve proces dat er volgens haar aan vooraf was gegaan. Het was fascinerend.
Het ding met haar is, dat ze zoveel energie had dat het aanstekelijk was. Hoewel ze er breekbaar en verfijnd uitzag, bleek ze een monster van kracht en sensibiliteit. Door de jaren heen hebben we fotosessies gehad op de meest uiteenlopende plekken. Ze was grappig maar veeleisend, ze was prachtig en een vechter.’

Kleindochter bloum over Niki

‘Niki was een sterke aanwezigheid in mijn leven,’ vertelt kleindochter Bloum Cardenas in The Guardian. ‘Ze is al lang dood, maar nog steeds probeer ik haar trots te maken. Ik ben het niet eens met de manier waarop mensen haar Nana’s tegenwoordig zien. Voor mij is het een leger van vrouwen die de wereld overnemen. Mensen vergeten vaak dat in de jaren zestig, nog voor de popart, deze kleuren werden gezien als een uiting waren van wansmaak. En in de tijd dat je eruit moet zien als Twiggy, maakte zij vrouwen met volle borsten en een seksualiteit waar je niet omheen kon.’

Meer Over Niki

Niki de Saint Phalle (1930-2002) was een Frans-Amerikaanse beeldhouwer en filmmaker. Ze groeide op in een Franse aristocratische familie, haar vader was bankier. Ze werd wereldberoemd door haar kleurrijke Nana’s, oermoeders, en haar samenwerking en relatie met kinetisch kunstenaar Jean Tinguely (1926-1991). In 1972 maakte ze samen met Peter Whitehead de film Daddy, waarin ze verwijst naar de verstoorde relatie met haar vader.
Werk van Niki de Saint Phalle is opgenomen in de collecties van talloze musea waaronder Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, Stedelijk Museum Amsterdam, Centre Pompidou in Parijs, Tate in Londen, Museum Jean Tinguely in Bazel, Moderna Museet in Stockholm en Metropolitan Museum of Art in New York.
Deze niet eerder gepubliceerde brief uit 1992 is afkomstig uit de archieven van de Niki Charitable Art Foundation in Santee, Californië. Deze tekst is geen gerichte brief maar een vorm van schrijven die Niki koos om haar verhaal te vertellen.