Nachtvlinders

Op de portretfoto’s die er van Kees van Dongen (1877-1968) bestaan, vallen onmiddellijk zijn ogen op. Helder en fel lijken ze alle licht te vangen. Ze geven de schilder een intense, borende blik. Waren het portretten in kleur geweest, dan waren Van Dongens ogen meer opgegaan in een bont geheel van haartinten en kledingkeuzes. Maar het boeiende en eeuwige van zwart-witfoto’s is dat ze hoofdzaken benadrukken, grafische werkelijkheden uitlichten. Op een goede foto lijkt niemand op zichzelf, want niemand kan bij zichzelf zien wat een foto wel verraadt: huid, stof, haar, oogbol, jukbeen. De buitenkant dus, de mens zonder de verwarrende vertroebeling van het innerlijke.

De strenge zwart-witbeelden met het hoofd van de schilder staan in opzichtig contrast met zijn oeuvre. Denk je aan Van Dongen, dan denk je aan kleur. Hij was een van de leidende leden van de fauvisten en maakte net als zijn kunstbroeders schilderijen die door hun op effect gekozen, zo puur mogelijke pigmenten van het doek spatten. In de 19e eeuw had de fotografie belangrijke functies van de teken- en schilderkunst overgenomen. Wie wilde weten hoe iets eruitzag, leerde meer en meer op fotografie vertrouwen. Eigenlijk een gul geschenk, want schilderijen konden zich voortaan losmaken van het idee van representatie en definitief alle andere domeinen betreden, met ruimte voor elke ingeving of elk inzicht, elke droom of nachtmerrie, in welke vorm dan ook.

Het wezen van de vrouw

Van Dongen lijkt zich niet te conformeren aan het cliché van de getourmenteerde kunstenaar. De vroege doeken met prostituees en halfnaakte danseressen zijn niet een kritiekvolle weerslag van de ruwere sociale laag waarin hij zich in die fase van zijn carrière economisch noodgedwongen bewoog, maar uitingen van zijn levenslange onderzoek naar het wezen van de vrouw. En hoeren en artiesten waren het soort vrouwen dat hem op dat moment nu eenmaal omringde.

Nadat zijn werk populair was geworden, verhuisde Van Dongen naar steeds grotere en rijker ingerichte ateliers, die hij gebruikte om er te werken, te feesten, contacten op te doen en cliënten te fêteren. Alle champagne en al het gedans maakten hem geen mindere schilder, zijn onderwerpen veranderden gewoon. De vrouwen in zijn omgeving droegen opeens dure stoffen en kapsels, maar zijn vorsende blik op hun houding en manieren veranderde niet. Als schilder bleef Van Dongen altijd begaan met zijn onderwerpen en geobsedeerd door de werking van verf.

Ik ken Kees van Dongen van de schilderijen in Nederlandse musea, zoals De Blauwe Japon (1911) in het Van Gogh Museum, De vinger op de wang (circa 1910) in Boijmans Van Beuningen, Portret van de Vieux Clown (1906) en Anna de Noailles (1931) in het Stedelijk Museum Amsterdam. Het zijn doeken waar niet overheen te kijken valt, ze doen de ogen ontvlammen. Picasso, Matisse: dat zijn poëtisch en exotisch klinkende namen, een groot kunstenaar waardig. Het is me eerlijk gezegd meer dan eens overkomen dat ik nogal werd verrast door de oer-Hollandse naam ‘Kees van Dongen’ naast een schilderij dat ik net had bewonderd.

De kunstgeschiedenis heeft haar favorieten. Picasso en Matisse lijken door hun grootsheid andere uitzonderlijke talenten, zoals Van Dongen, te degraderen tot figuranten. Maar het zijn ondoorzichtige en onrechtvaardige processen die deze eenzijdige canonisering veroorzaken. Matisse en Picasso zijn allebei welvarend gestorven, maar ze worden niet, zoals Van Dongen, achtervolgd door de geur van ongebreidelde ambitie en geldzucht. Op een dag, na vol doende vergeetachtige jaren, zullen slechts de werken overblijven, en wie weet waar in de hiërarchie de bijfiguren dan belanden.

Een hongerige reiziger

Er bestaat een foto van Van Dongen, de vijftig gepasseerd, die aandachtig een vrouw lijkt te bestuderen terwijl deze, gewikkeld in handdoeken, een schoonheidsbehandeling ondergaat. Kapsel en baard van de keurig geklede schilder zijn volledig wit, Van Dongen kijkt duidelijk geposeerd, lichtelijk geamuseerd. Een nieuwsgierige, genereuze man. Ergens valt over hem te lezen dat hij tijdens de eerste, zware jaren in Parijs zijn geld verdiende ‘met het verkopen van kranten en het optreden als worstelaar’. Waarom zou iemand uit Delfshaven, opgegroeid tussen het mout van zijn vader, niet naar Parijs trekken om kunstenaar te worden, waarom zou iemand die worstelt voor de kost niet op een dag over Monegaskische boulevards flaneren? Telkens sta ik weer versteld van de verbeeldingskracht van kunstenaars, de enorme ruimte die ze ermee weten te overbruggen van wat is en wat ze doelgericht en zonder twijfels lijken te bereiken.

Van Dongen was een danser, een levensgenieter, een keiharde werker, een ondernemer, een hongerige reiziger, een goede gastheer en onvermoeibare netwerker. Maar voor mij is hij de schilder die opwekkend obsessief allerlei soorten vrouwen heeft vastgelegd. Elke vrouw – prostituee, echtgenote, actrice of grande dame – krijgt dezelfde aandacht, dezelfde onderzoekende, ferm strelende blik van de schilder.

Op het schilderij Femme assise uit 1911 zit een jonge vrouw met opgetrokken been op een fleurige canapé, ze kijkt nadenkend, leunt met haar linkerarm op twee rijkversierde kussens. Haar linkerborst is zichtbaar, maar dat is slechts een weinig opvallend, achteloos bestanddeel in een zinderend geheel.

Het is jammer dat Van Dongen ooit over het schilderen van vrouwen heeft gezegd: ‘De essentiële regel is dat je ze op het doek wat langer en slanker maakt. Vervolgens moet je hun juwelen wat groter maken. Dan zijn ze altijd tevreden.’ Dit lijken nauwelijks de woorden van iemand die jaar na jaar intrigerende mythes van zijn vrouwelijke modellen maakt, van iemand die als jongen de hoeren van Rotterdam observeerde en tekende en aan het einde van een lang leven de juwelen op zijn schilderijen overdrijft. Maar waarom ook niet.