Aneksja Krajobrazu

Laatste issue

No. 38 Zomer 2025 25,00

27x Bernini

Een mini masterclass door Frits Scholten

tekst: Sarah Knigge

Interview
No. 17 •

We nodigen de ultieme kunstkenners uit voor een mini masterclass. Deze keer Frits Scholten, conservator beeldhouwkunst van het Rijks­museum. Hij leert ons alles over Gian Lorenzo Bernini (1598-1680), de onvolprezen beeldhouwer van de barok die nu in het museum te zien is. ‘Ongelooflijk, dat je zó emoties kunt bespelen.’

Bernini, Pluto en Persephone, 1621-22, Galleria Borghese, Rome
Fig 1. Bernini, Pluto en Persephone, 1621-22, Galleria Borghese, Rome

1. MARMER

‘Waarom is het zo moeilijk een gelijkend portret te maken in marmer?, werd Bernini gevraagd in zijn werkplaats. Hij liep naar achteren, greep een knecht bij de kraag en gooide een zak meel over hem heen. Hij keerde terug met de witbestoofde knecht en vroeg: kennen jullie deze man? Niemand herkende hem. Bernini wist als geen ander hoe beperkt het materiaal marmer was, en dus bedacht hij allerlei trucjes om een portret te laten lijken.’

2. HET ZINDERT

‘Beelden van Bernini bewegen werkelijk. We zeggen vaak: een beeld is een bevroren beweging, maar bij Bernini gebeurt er zo veel. Het zindert aan alle kanten. Dat is een groot verschil met wat er daarvoor gebeurde. Hij heeft de grenzen van het medium enorm opgerekt.’

Bernini, Apollo en Daphne, 1625, Galleria Borghese, Rome
Fig 2. Bernini, Apollo en Daphne, 1625, Galleria Borghese, Rome

3. talent

‘Dat Bernini een enorm talent was, was al vroeg duidelijk. Al die indrukwekkende beelden die zo beroemd zijn, die heeft hij allemaal gehakt toen hij in de twintig was.’

4. rome

‘De periode 1600 tot 1640, toen de barok in Rome ontstond, was een revolutionaire tijd omdat er allerlei kunstvormen samenkwamen: beeldhouwkunst, schilderkunst, theater, muziek en dichtkunst.’

5. geraakt

‘Door de opkomst van het protestantisme in Europa, voelde de Rooms Katholieke Kerk de druk om zich opnieuw uit te vinden. De kunst moest hierin een belangrijke rol gaan spelen want die kon een directe relatie aangaan met het publiek. De kunstenaar moest je raken en emotioneren, je laten verwonderen, want alleen dan kon de boodschap echt doordringen.’

6. caravaggio

‘Schilders onder wie Caravaggio bereikten die heftige emoties, affetti, met harde licht donkers, alledaagse details en door in te zoomen, waardoor de ruimte zich naar de toeschouwer verplaatst; alsof de figuren elk moment uit het beeld kunnen stappen, in jouw richting. Of door de figuren naar iets buiten het beeld te laten kijken, waardoor je weet: er is nog meer. En die wereld daarbuiten, dat is onze wereld.’

7. schilderachtig

‘Beeldhouwers probeerden de boodschap over te brengen door te doen wat schilders al deden: een verhaal vertellen. Ze brachten een soort schilderachtigheid in de beeldhouwkunst door te werken met verschillende texturen, licht schaduwwerking, matte en hooggepolijste vlakken. Want dat marmer, daar kon je natuurlijk maar weinig mee. Wat wel kon: iets driedimensionaals maken en werken met echt licht om iets tot leven te laten komen.’  

Bernini, Medusa (detail),1638-40, Musei Capitolini, Rome
Bernini, David, 1623-24 (detail), Galleria Borghese, Rome
Fig 3. Bernini, Medusa (detail), 1638-40, Musei Capitolini, Rome
Fig 4. Bernini, David, 1623-1624 (detail), Galleria Borghese, Rome

8. hand in dij

‘Denk ook aan die beroemde hand van Pluto die in de dij van Persephone drukt. Als je hiervan zwart witfoto’s ziet, lijkt het onwaarschijnlijk echt. We zijn nu natuurlijk zo gewend aan kleurbeelden, maar toen tv en krant nog in zwart wit waren, zag je nauwelijks verschil tussen het marmer en echte huid.’

9. oefening

‘In de tentoonstelling zie je een van Bernini’s eerste zelfstandige werken die hij als 17 jarige maakte. Deze Bacchus heeft een enorme klont fruit aan zijn hoofd hangen: druiven, perziken, appels. Het is bijna een stilleven. Ik heb het idee dat Bernini het vak heeft geleerd door dat soort dingen te hakken, want er komt enorm veel techniek bij kijken. Tegelijkertijd kun je ook eens misslaan, want een druif meer of minder…’

10. theatraal

‘De barok wordt als heel theatraal gezien. Dat was het ook, want in feite ging het voortdurend om rolwisselingen, het manipuleren van de aanschouwer. Het is een wereld van illusies en dat maakt het spannend. Tegelijkertijd werd de barok daarom lange tijd verguisd, tot ver in de 19de eeuw.’

11. mooi lelijk

‘Waar elegantie en schoonheid – een mooi profiel, elegante poses – eerst de norm waren, werd nu ook de lelijkheid en gruwelijkheid mooi. Afgehakte hoofden, bloederige scenes, kindermoorden. Dat had ook schoonheid in zich, was de gedachte.’

12. sta niet stil

‘Het scheppen van een verhaal uit een blok marmer, dat kon Bernini als geen ander. Zie zijn Apollo en Daphne. Het laat een aantal stadia van het mythische verhaal zien, zodat je het hele verhaal kunt volgen als je rond dat beeld loopt. Dat gebeurde daarvoor niet; een beeld was een standbeeld, statica – stil, vastgezet op een sokkel. Nu gaan die beelden bewegen.’

13. hemelse pijn

‘Een ander iconisch werk is de Extase van St. Theresia, over een visioen van Theresa waarin een engel haar hart doorboort. Wanneer hij die pijl weer terugtrekt voelt ze zo’n intense pijn dat ze die pijn nog eens wil voelen, want het is een zoete, hemelse pijn. Dat is natuurlijk theater ten top.’

14. extase

‘Deze Extase wordt vaak gezien als een soort orgasme, een seksuele extase. Maar daar heeft het niets mee te maken. Het gaat niet over een lichamelijke, maar over een goddelijke aanraking. En over het oproepen van compassio, medelijden.’

Recente verhalen