Aarde, Water, Wind, Vuur en Ruimte

Dag 1

In de rij voor de douane heeft ze een primeur voor me in petto:
‘Weet je hoe oud een mossel wordt?’
‘Nee,’ zeg ik.
‘Vierhonderd jaar. En weet je hoe oud een spons? Meer dan 1500 jaar. Kun je je voorstellen dat je van die matige Rituals douchegel op iets middeleeuws spuit? Zo’n spons kan de val van het Romeinse Rijk mee hebben gemaakt of met een beetje geluk Jezus hebben gekend.’
De man voor ons in de rij keert zich verbouwereerd om, maar dan moet de klap op de vuurpijl nog komen.
‘Weet je hoe oud een kwal wordt?’ ‘2500 jaar,’ schat ik.
‘Mis. Een kwal kan zichzelf blijven verjongen. Hij breekt oude cellen af en maakt nieuwe aan. Een kwal is dus een soort van onsterfelijk. ‘Dat geloof je toch niet?’
‘Dat moet ik inderdaad even verwerken,’ zeg ik, terwijl we zij aan zij voor een douanebeambte staan, die ons met een knikje toestemming geeft het land te verlaten. Mijn houding tot de dood was tot nu toe simpel. Er is geen ontkomen aan. Iedereen en alles moet eraan geloven, want zo is de natuur. Maar als die natuur aan voorkeursbehandelingen blijkt te doen en uitgerekend kwallen het eeuwige leven schenkt, dan vind ik een mensenleven van gemiddeld 75 jaar plotseling behoorlijk karig.
‘Zullen we in Japan naar het aquarium gaan?’, opper ik.
‘Nog niet vertrokken of ze wijkt al van de plannen af,’ lacht ze, terwijl we naar de gate lopen voor een elf durende vlucht naar Osaka.
‘Weet je hoe strak dat reisschema is dat in onze tas zit?’

We reizen in dertien dagen van hotel naar guest house en van family home naar temple stay, en zullen de Shinkansen, ferry, bus, metro en kabelbaan nemen, en kilometers lopen om een indruk van Japan te krijgen met de Setouchi eilanden als hoogtepunt, want in het zomernummer van See All This tipte nomadisch fotograaf Iwan Baan deze kunsteilanden als zijn nummer één bestemming. We sluiten af met een driedaagse pelgrimage. We verbinden kunst aan natuur en laten ons verleiden door de aarde, het water, de wind, het vuur én de ruimte – de vijf fundamentele elementen uit de Japanse cultuur. En dan heb ik voor mezelf nog een spelregel bedacht. Ik mag met nieuwe ogen kijken, zonder vooringenomenheid of kennis.

Dag 2

Osaka. Een metropool van 19 miljoen inwoners. Een stedelijke jungle zover het oog reikt met een netwerk aan snelwegen die de uitgestrekte highrise doorklieft,
maar wij nemen vanaf Osaka Kazai Airport de hogesnelheidstrein Shinkansen om in Nagoya de Aichi Triënnale te bezoeken, een internationaal kunstfestival.

Ik blijf haken aan Everyday Life (2015) van Yuan Goang Ming uit Taiwan. Een video die met een drone is gemaakt in Taipei wanneer tijdens de jaarlijkse evacuatieoefening de stad 30 minuten is uitgestorven omdat iedereen thuis in schuilkelders zit.
Er is het geluid van een luchtalarm onder gemonteerd. Yuans video is een alarmerende vooruit­ én terugblik, want als wij er niet meer zijn, wat laten wij dan na?

De film weerspiegelt het door de jetlag aangewakkerde, onwerkelijke gevoel van de eerste wandeling door Nagoya – een boomloze megastad van beton. Het is vier uur ’s middags, het lijkt te schemeren, maar de lucht is grijs van de smog, en de hitte die van de stedelijke infrastructuur straalt, slaat op onze luchtwegen. Deze stad voelt als een tijdbom, en dat terwijl er schoolklassen met meisjes als popjes door de straten lopen. Twee weken later zou de lucht boven Nagoya paars kleuren als voorbode van de supertyfoon Hagibis en zouden de straten leeg zijn als in Yuans film, maar toen waren wij alweer vertrokken.

Dag 3

We zijn met de ferry de spiegelglad
de Seto binnenzee overgestoken naar het kunsteiland Naoshima en voeren visjes op de kade van de haven. In de verte een coulisse van heuvels zoals je die van Japanse prenten kent: donkerblauw op de voorgrond en van een valer blauw verder weg.
Naoshima is het meest spraakmakende van de twaalf Setouchi eilanden (spreek
uit: sete­óechi) waar dit jaar de Setouchi Triënnale plaatsvindt. Maar ook zonder deze manifestatie zijn de Setouchi­eilanden een thuiskomen voor elke kunstliefhebber. De door zware industrie en illegale giflozingen geteisterde eilanden hebben vanaf eind jaren tachtig een tweede leven gekregen door de visionair en miljardair Soichiro Fukutake, die kunst en architectuur inzette als antiserum. Zo bouwde hij op Naoshima met architect Tadao Ando het Chichu Art Museum en het Benesse House – een hotel dat niet aan lauwe reproducties doet, maar dat foto’s van Thomas Ruff in de lobby en van Hiroshi Sugimoto bij de lift heeft hangen. Van Su gimoto’s werk begrijp je de oorsprong vanaf het moment waarop je vanuit je hotelkamer uitkijkt over die mysterieuze Seto­zee: grijs, vlak en zen.

Dag 4

We nemen de bus van het hotel naar het Chichu Art Museum met een Skyscape van James Turrell en met drie enorme doeken uit de waterlelieserie van Claude Monet, die in dit minimalistische museum van beton, als een contemplatie moeten voelen op water, spiegeling en olieverf.
Het is 14.50 uur. Ik sta als eerste in de rij voor de kassa met een kaartje waarop staat dat ik vanaf drie uur een toegangskaartje mag kopen voor het Chichu. De kaartverkoper zit er klaar voor en ik sta te popelen, maar we wachten tien minuten op elkaar om precies om 15.00 uur aan onze transactie te beginnen. Typisch Japans zo blijkt.
Er bestaan geen uitzonderingen op de regel, er is geen ruimte voor de zoete inval en er valt niets te ritselen. Spontaan bedenken dat je naar het aquarium wilt? Rennen om de trein te halen? Met een smoes voordringen? Vergeet het. Je houdt je aan de afspraak. Je bent stipt en gedisciplineerd.

Dag 5

Elke dag reizen we met de ferry naar een ander eiland en logeren we bij mensen thuis of in een hotel. Vanavond overnachten we in Hotel Green Plaza in Shodoshima.
Voor de eetzaal staan rijen identieke, genummerde muiltjes. Ik kies een paar uit om de tatami mat op te stappen naar de aangewezen tafel. Mijn tafelgenoot volgt in mijn voetsporen, maar wordt halverwege onderschept en teruggestuurd. Als we beiden zijn aangeschoven en het menu overzien, voel ik iets onder tafel. Mijn slippers worden van mijn voeten geschoven. Ik ben door een serveerster beslopen die nu buigend en achterwaarts uit het zicht verdwijnt.
Er past mij schaamte, want wie zet er nu zijn gemuilde hoeven op een tatami­mat,
de slofjes van een ander notabene (vandaar genummerd?!), maar omdat ik de omvang van mijn blunder niet overzie, schaterlach ik. En ook dat is niet zoals het hoort in deze zaal vol Japanse gasten.
Verrassend genoeg is het juist die lach die de afstand tussen ons en de buurttafel overbrugt en die de avond in beweging zet. Een avond die eindigt op de parkeerplaats waar we vuurwerk afsteken met kleine jongens in slaapkimono waarvan de opgetogen hoofdjes oplichten in het spetterende groene, gele en witte vuur.

Dag 6

De dagen rijgen zich aaneen tot een meeslepende ervaring. Vliegende vissen. Roof vogels. Vlinders. Niet te evenaren sashimi, misosoep en udon. Wuivende linnen doeken voor de ingang van de traditionele houten Edo­huizen. Wolkenformaties die boven de zwarte heuvels drijven. De rijstoogst die aan rekken hangt te drogen op de velden. Een onwaarschijnlijke tempel met een glazen trap die uitkomt in een onderaardse tunnel. En niet te vergeten het werk van Rei Naito in het Teshima Art Museum. Een installatie die gewijd is aan waterdruppels die opwellen vanuit onzichtbaar buisjes in de gevlinderde vloer. De druppels stoten elkaar af of vloeien samen, waardoor ze een bolvormige druppel blijven of uitmonden in een stroompje, dat uitmondt in een roerloze plas, die zal verdampen in de lucht boven het ovale gat in de betonnen overwelving.

Dag 8-­9

We zijn in Takamatsu. Vanochtend zijn we om 6.30 uur naar de Ritsurin­tuin gefietst, een van de belangrijkste historische parken van Japan. Het weer klaarde op maar bij aankomst miezerde het. Het was de reden om gisteren af te haken, maar voor een klassiek park als Ritsurin blijkt de regen prachtig. Het zorgt voor kringen op de gladde vijvers met kooikarpers en schildpadden. De Ritsurin is een meesterstaal in bonsaikunst maar dan met naaldbomen die ze in vorm snoeien. Maar het mooiste van de dag moet dan nog komen.
Het Isamu Noguchi Garden Museum in Takamutsu is de voormalige verblijfplaats van beeldhouwer Isamu Noguchi (1904­-1988) wanneer hij niet op Long Island in New
York verbleef. De directeur Fumi Ikeda, in haar voorkomen één met de plek, geeft ons een rondleiding langs de dam van blokken marmer en graniet, via de tuin naar zijn werkplaats tot in zijn woonhuis, waar je normaal alleen door het raam naar binnen mag kijken. Er is iets onbenoembaars als de Japanse stijl zijn hoogtepunt bereikt.

Het is een ultiem gevoel voor proportie en een uitgekiend gebruik van materialen. Het is een geraffineerd inzetten van vierkante kaders en doorzichten, waardoor alle ruimtes en dingen die erin staan, voelen alsof ze vloeiend in elkaar overgaan en tegelijkertijd een voor een bena drukt worden. Noguchi’s heenkomen is even delicaat als wijs, omdat er een paar wezenlijke grondprincipes in worden uitgedrukt: de noodzaak van het complementaire, het belang van imperfectie en de kracht van toewijding. Zie de afwisseling van het zwaarlichte en rondscherpe of de bevrijding van een breuk in de muur. Zie de sculpturale vormen die net niet symmetrisch of in balans zijn, waardoor een intrinsieke spanning ontstaat die je opvalt, waardoor je weer beter kijkt – naar het krukje, de deurlijst, de grillige nerven in het opgewreven hout.
Het onregelt me. Maar dat heeft niets met esthetiek te maken ook al gaat het hier over pure schoonheid. Het is de harmonie van deze essentiële kamer en het ontzag voor deze bezielde plek en de maker.
In de winkel bij de uitgang zijn Noguchi’s fantastische papieren lampen te koop, een te kleine versie helaas voor een te grote prijs, waardoor ik me tot de aanschaf van een affiche beperk waar ik de rest van de reis mee moet rondzeulen. Als dat geen toewijding is aan de meester, dan weet ik het niet meer.

Dag 10­-11

We nemen de trein naar Kii Tanabe in Wakayama, waar onze driedaagse Kumano Kodo­pelgrimage begint. Een reis van drie uur zuidwaarts langs de kust met grijze stranden, maar met een zee die voor het eerst blauw kleurt in het zonlicht. Zo lang drie uur reizen naar Groningen duurt, zo kort voelt drie uur vandaag. Tijd is kauwgom. Je kunt het uitrekken en er een bolletje van maken.

Eens kijken of het lukt om hem in het klooster in Koyasan onder een kussen te plakken om het ‘nu’ te ervaren.
Wie moeite heeft met stilzitten, spreekt de Italiaanse boeddhistische priester Kurt Kübli Gensō van de Muryōko­tempel zijn gasten toe, trekt de bossen in: ‘Want als je ruimte wilt ervaren, of leegte, loop je totdat je in je eigen stappen verandert en wandelen wordt.’ Om wandelen te worden, hoef je niets anders te doen dan te gaan wandelen, het liefst weken of maanden lang en zonder de haast om ergens te komen.
Het zijn eeuwenoude stenen trappen en wortelstelsels die als treden zijn te nemen, waarop ik alleen het cederbos in loop. Langzaam vind ik mijn cadans door bij de ene pas al te weten waar de volgende moet worden gezet, zodat ik met lichte tred over de weerbarstige paden laveer.

Tijdens het lopen begint mij iets te dagen. Als iets heilig is, dan is dat het leven zelf. Ik voel een onbeschrijfelijk geluk in het majesteuze bos waar spinnenwebben worden aangelicht door de zon en een briesje waait. Ik word wandelen, ik ben wandelen, tot het moment waarop mijn linkervoet in de lucht blijft hangen omdat een zwarte slang mijn pad kruist. Als ik met mijn stok tegen de aarde sla, kronkelt hij onder een steen. De ontmoeting doet me vreemd genoeg niets totdat een dag later opnieuw een slang mijn pad kruist en ik me afvraag of deze tweede misschien een derde voorspelt die fataal is.

Dag 12-­13

Morgen reizen we naar Osaka om het vliegtuig te nemen naar Amsterdam. Vandaag sluiten we onze pelgrimage af met een bezoek aan Okunoin­tempel aan de rand van het oerwoud. Deze lantaarntempel markeert het einde van een twee kilometer lange begraaf plaats, waarin de schaduw van de ontzaglijke ceders bemoste zerken staan, die zijn opgebouwd uit vijf gestapelde geometrische vormen (godai). Ze staan voor de vijf elementen waar de mens na zijn dood in uiteenvalt: aarde, water, wind, vuur en ruimte.
Voor vertrek steek ik wierrook op in de tempel, omgeven door duizenden brandende lantaarns aan de wanden en aan het plafond, en maak ik een diepe buiging voor Japan. Buiten worden mantra’s gezongen bij het graf van de heilige monnik Kobo Daishi, stichter van de boeddhistische school, die hier al meer dan duizend jaar mediteert. Een volhouder dus. Of een menssoort met het regeneratievermogen van een kwal.

NEDERLANDSE KUNSTENAARS IN JAPAN

Aichi Triënnale 2019
Studio Drift met Meadow (2017) een kinetische installatie van een landschap op zijn kop, met zijden bloemen die zich openen en sluiten.
Theater Artemis met The Story of the Story (2019) een verhaal voor jonge kinderen en hun familie. Geregisseerd door Jetse Batelaan.

Setouchi Triënnale 2019
Valuable Cargo (2019) is een video installatie van kunstenaar Christiaan Bastiaans geïnspireerd op het verbannen van Japanse leprapatiënten naar het sanatorium op het geïsoleerde eiland Oshima. Het werk was te zien op dit eiland en vraagt aandacht voor het lot van deze mensen van wie er nog steeds een aantal op Oshima wonen.
Uitkijkpunt Watch Tower (2016) van architect kunstenaar John Körmeling dat sinds de vorige Triënnale permanent te zien is in Takamatsu.

Tot stand gekomen met een bijdrage uit het Internationaal Cultuur Beleid budget van de ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden in Tokio.

Met dank aan Dimsum Reizen, een reisorganisatie met toegang tot onbekende plekken en ervaringen op de Setouchiei landen en in heel Japan.