Lieve Joris over Shores Like Us

Lieve Joris is een Vlaamse schrijfster van reisverhalen. Haar reislust deelt ze met vriendin en kunstenares Scarlett Hooft Graafland. Graafland reist naar de meest geïsoleerde uithoeken ter wereld om aldaar haar foto’s te choreograferen als gedichten in beeld. Haar werk is nu te zien in Huis Marseille.

Gastblog door Lieve Joris

Drie jaar geleden was ik hier voor het eerst, bij de opening van de tentoonstelling De Herontdekking van de Wereld. Er was die middag heel wat te zien en in een zaal aan de achterkant, met uitzicht op de tuin, wandelde ik aangenaam verrast een vertrouwd, Afrikaans landschap binnen. Ik zag prauwen op een hagelwit strand, jongens in de schaduw van een rieten hut, baobabs met kale stammen en hoge groene kruinen. In een glazen kastje lagen fluweelachtige baobabvruchten.

Aan het eind van mijn rondgang werd ik opnieuw naar die zaal toe getrokken. De fotografe had de landschappen aangekleed: de jongens die tegen een hut leunden waren blauwgeverfd, tussen de baobabs was een gele strook stof gespannen, aan de voet van een rivier zat een meisje, bedekt met het pantser van een reuzenschildpad, de aandoenlijke billetjes, voetjes en handjes bloot.

Hoofdconservator Nanda van den Berg stelde Scarlett Hooft Graafland aan me voor en sinds die herfstavond van 2013 hebben we heel wat uren met elkaar doorgebracht. We hebben theegedronken, dvd’s en boeken uitgewisseld, samen openingen, presentaties en concerten bezocht, over onze families en over de liefde gepraat en zelfs een reisje gemaakt naar een Afrikaans muziekfestival in de binnenlanden van Nederland. Tussendoor waren we weg, zat ik in China, Congo of Turkije en vloog Scarlett naar Bolivia, IJsland of Zuid-Korea. Twee keer kwamen we elkaar bijna tegen, in Beiroet en Dubai.

Zelf reis ik traag, vaak met zware koffers en altijd met een strijkijzertje en een haardroger – omdat mijn leven zich soms lange tijd buiten Amsterdam afspeelt en het zo aangenaam is na een tocht door de brousse mijn eigen vertrouwde spullen aan te treffen. Scarlett reist anders – ze belt, regelt, puzzelt, legt contacten en is dan ineens vertrokken, naar Zweden bijvoorbeeld, om een oude boom te fotograferen. Doorgaans is ze geëquipeerd met een rugzak waarin, behalve haar fotoapparatuur, nu eens het model van een driemaster zit, dan weer een speelgoedtrein – allebei aangeschaft op Marktplaats – of een stel roze lappen van de Albert Cuyp. Ik vraag me af of er in haar rugzak daarna nog plaats is voor andere dingen. Zeker niet voor een strijkijzer of een haardroger.

Wat me bij Scarlett bevalt is de singuliere ambitie, het doorzettingsvermogen en de zelfopoffering – een samenspel van elementen waardoor ze mensen onderweg telkens weer voor zich inneemt en ertoe overhaalt haar te helpen. Want Scarletts foto’s – zelf spreekt ze liever van beelden – komen onveranderlijk tot stand met de vereende inspanning van lokale kunstenaars en mensen die ze ter plaatse ontmoet. Hoe zou ze er anders in geslaagd zijn twee kaduke pick-ups met kegelvormige bergen kruiden achterop in de Boliviaanse zoutvlakte te parkeren?

Scarlett Hooft Graafland, Sweating Sweethearts 2, 2004

Net als ik logeert Scarlett dikwijls bij mensen en deelt hun leven. Ze schuwt geen ontberingen, verplaatst zich in Lapland op een sneeuwscooter en eet wekenlang rendierenvlees met de Sami, zit in de stromende regen in een open vrachtwagen op een eiland in de Stille Oceaan en drinkt, nog enigszins groggy van de reis, op haar nuchtere maag vuurwater uit kokosnootkopjes. Wie de tekst van haar nieuwe boek Shores Like You leest, krijgt een idee van de intuïtieve en tegelijkertijd gedetermineerde manier waarop ze tewerk gaat.

Ik herken Scarletts zucht naar verre einders, het gevoel dat alles hier wel erg klein is, en leefde met haar mee toen ze me eind vorig jaar enigszins bedrukt vertelde dat ze zich had laten strikken voor een project in Friesland. Ik hoop dat ze het me niet kwalijk neemt als ik citeer uit een e-mail die ik kort daarop van haar kreeg: ‘Even een berichtje uit Friesland, waar ik nu in een bed & breakfast zit. Alles picobello, niets op aan te merken en toch voelt het allemaal stroef. De gastvrouw vraagt voortdurend of alles in orde is. Buiten dichte mist, al twee dagen lang, dus tot nog toe niet echt een succes.’ Een week of wat later volgde een aanmerkelijk enthousiaster bericht uit La Paz: ‘Afgelopen dagen veel geregeld voor een reis naar de zoutvlakte samen met drie Boliviaanse vrienden. We vertrekken morgenvroeg, spannend!’

Uit de woestijn buiten Dubai kwam Scarlett terug met een beeld van vijf mannen gehuld in roze boerka’s. Ik was oprecht verbaasd dat ze Emirati’s zover had gekregen, maar Golfarabieren laten het werk graag over aan Indiërs en dat blijken ze in dit geval ook grotendeels te hebben gedaan. Wat dat betreft is zo’n alles bedekkende boerka natuurlijk handig.

Nadat ze een boek had gelezen over de ontdekkingstochten van James Cook, besloot Scarlett hem achterna te reizen met een model van Cooks schip Resolution. Ze propte de driemaster in haar rugzak en ging op weg naar de eilandengroep Vanuatu in de Stille Oceaan. Daar ontmoette ze een lokale chef die een nazaat zei te zijn van het stamhoofd dat Cook bijna tweeënhalve eeuw eerder op het eiland verwelkomde. Enige glaasjes lokale sterkedrank later leek de Resolution aan de einder te verschijnen, begeleid door hoorngeschal op het vasteland.

Op dat moment is het verhaal al aardig uit de klauwen aan het lopen, maar het mooie van Scarlett is: ze gaat erin mee. De driemaster van Marktplaats, inmiddels behoorlijk gehavend van de reis, ziet er na een verfbeurt met een mengsel van gele verf en vers kurkumasap weer bijzonder fris uit en daar stapt de elfjarige zoon van de chef in een knalgele short het transparante oceaanwater in, de driemaster in zijn handen. Schapenwolken drijven in de blauwe lucht en weerspiegelen in het water, kabbelen naar de reflectie van het jongetje en zijn driemaster toe. De fotografe drukt op de knop en maakt een van mijn lievelingsfoto’s van deze tentoonstelling. Het beeld ademt vrede en een zekere gerechtigheid: het imposante schip van de ontdekkingsreiziger dat in een ver verleden opdook en eeuwen van dwangarbeid en werken op koloniale plantages inluidde, is gereduceerd tot een vederlicht speelgoedscheepje in de handen van een jonge, zelfbewuste inwoner van het onafhankelijke Vanuatu.

Scarlet Hooft Graafland – Malakula, Vanuata, 2015

En zo vertelt elk beeld dat Scarlett maakt een verhaal en brengt zij de wereld op geheel eigen wijze in kaart. Zij is op zoek naar het ongerepte, maar ontdekt helaas regelmatig dat het paradijs niet bestaat. De eilandengroep Vanuatu werd daags na haar vertrek getroffen door de cycloon Pam. Op de terugweg van het Jemenitische Socotra, waar ze het vrolijke en verbazingwekkende Balloon Burkas maakte, kwam ze vanwege politieke onlusten vast te zitten op de luchthaven van de hoofdstad Sanaa.

Soms dringt de rauwe werkelijkheid haar foto’s binnen. In de rivier de Li in het karstgebergte bij het Chinese Yangshuo, lijkt een waterlelie te drijven. Pas als je beter kijkt, zie je dat het een overmaatse pizza is. Ik was vorig jaar in Yangshuo en zag wat toeristen in dat feeërieke landschap aanrichtten. Sindsdien begrijp ik dat beeld beter.

Ook deze tentoonstelling kwam met vereende krachten tot stand. Die krachten hebben een replica van het skelet van een olifantsvogel uit het Museon in Den Haag hier naartoe gebracht, niet door de deur, maar door het raam. Scarlett heeft het op de haar kenmerkende wijze aangekleed omdat het anders, zoals ze het noemt, zo letterlijk zou zijn.

Scarletts werk ademt een tomeloos verlangen naar vrijheid, hetzelfde verlangen dat mensen over de hele wereld in beweging brengt en hen de laatste jaren op vaak dramatische wijze doet aanspoelen op de kusten van Europa. Het is de zucht naar vrijheid die me in haar werk én in haar persoon zo aantrekt. Ik zal haar blijven volgen, waar ze ook gaat – naar Friesland of naar Vanuatu.

Shores Like Us, opening tentoonstelling Scarlett Hooft Graafland, Huis Marseille, 10.9.’16