de Politicus

Je bent heel vaak geïnterviewd, maar kunnen we jouw kunst proberen te lezen vanuit een hoek die minder bekend is en die gaat over jouw politieke en sociale engagement?

‘Toen ik jaren geleden begon met het ontwikkelen van mijn werk, was het cruciaal voor me om geen kunst van kunst te maken. Ik probeerde uit te denken hoe ik kon werken vanuit “het reële” en ik koos voor een geschiedenis waarmee ik bekend was en die niet zo veraf is: de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust als een totale psychologi- sche ineenstorting in een verwoest Europa, die leidde tot de vernieling van zijn instellingen en tradities. En dit betekende veel voor me om verschillende redenen: er zijn autobiografische redenen – van mijn familieleden aan beide kanten waren sommigen collaborateurs en anderen zaten in het verzet – en er was de grotere waarneming van verstoorde en door de oorlog verwoeste wereldmachten. Samen creëerden deze zaken een mentale situatie van introspectie en ik besloot om dit te gebruiken om een beeldtaal te ontwikkelen, niet zozeer als een historieschilder, maar meer naar binnen gericht dan dat. Als een voorgevoel dat door mijn werk loopt.’

Naar binnen gericht in de zin van dat onze naoorlogse generatie een stap terug moest zetten; lange tijd werd gedacht dat kunst een soort van ivoren toren was, een geïdealiseerde ruimte afgezonderd van de wereld of als troost overstijgend, of als verstrooiing, grotendeels onaangeroerd door wereldse zaken. In dit denkbeeld was kunst een plaats waar je nog steeds een andere wereld kon voorstellen, niet?

‘Dat is een nogal utopische beschrijving. Je kunt zeggen dat kunst een soort vrijzone was, wat het tot op een zeker punt nog steeds is. Maar nu moet je ook rekening houden met de ethiek van een situatie die meer en meer problematisch wordt in een wereld die zichzelf afsluit door nieuwe technologie, sociale media en de verstoring die er direct uit voortvloeit.’

En hoe zie je de schilderkunst in dit alles?

‘Een schilderij is een ander medium in de zin van tijd, omdat het langzaam waargenomen wordt en werkt door de tijd in de gedachte en herinnering van de kijkers. Sommige lezingen van kunst dringen veel later tot je door. Er is een extreem anachronisme in de waarneming van hoe een beeld werkt en hoe het zich doet gelden in de wereld, omdat het beeld is ingebed in een culturele substantie, die de herinnering is. Evenzogoed is de herinnering niet accuraat. Op een bepaalde manier kan het zelfs een waanbeeld worden en dit veroorzaakt de huidige verwarring die we ervaren en beleven. Nu is de idee van wat we hedendaagse kunst noemen de norm geworden en door educatieve programma’s wordt het publiek doelbewust geleid naar bepaalde punten van belang, die vaak in overeenstemming zijn met een kunstwereld die een zakelijk bedrijf is geworden en deze kunstmarkt wist een groot deel van de kritische inhoud uit.’

Ik heb je altijd gekend als zeer kritisch en strijdlustig. Als kunstenaar bleef je een hardnekkige, uitgesproken en gedreven speler in de samenleving.

‘Ja, maar natuurlijk had ik geluk te beginnen toen er minder kunsttijdschriften waren, minder informatie dan nu. In feite was er een meer transparante situatie. Als ik denk aan jonge kunstenaars, zie ik dat het momenteel een veel moeilijkere taak is, omdat ze meteen in het galeriesysteem geplaatst worden dat midden in de jaren tachtig in Amerika ontstond, vooral in New York waar de mensen teveel gingen betalen voor onroerend goed en voor de eerste keer, bijvoorbeeld, een schilderij van Schnabel behandeld werd als handelswaar op de beurs. En de kunstmarkt, zoals we die tegenwoordig kennen, begon vorm te krijgen als een echte structuur. Deze opkomende machinerie werd nooit gestopt en dit was het begin van een compleet nieuw tijdperk van marketing dat doeltreffend uitgedaagd had kunnen worden maar het niet werd, omdat het, voor iedereen die erbij betrokken was, overweldigend was. En dan heb ik het nog niet eens over de zeer cynische benadering van instituten die het werk valideren. Ervoor moest je minstens 70 jaar dood zijn om onderdeel van een museumcollectie te worden, nu gebeurt het tijdens je leven. En dat, op zijn beurt, bevestigt het proces en de kunstmarkt. Al deze elementen zijn met elkaar verstrengeld.’

Ja, maar jij navigeert met talent om al deze opake zaken heen, zelfs al is de kunstmarkt overweldigend.

‘Maar dit aspect laat precies zien waarom je als kunstenaar speciale fijngevoeligheden moet hebben, die voor mij vrij belangrijk zijn om een zekere scherpte te creëren. En ik heb altijd geloofd dat kunst een element van verzet heeft, dat cruciaal is voor de samenleving. Kunst is de lijm; cultuur is de lijm van de samenleving.’

Ja, het is waar dat cultuur verbindend is en kunst relationeel, maar kunstenaars die zich hiermee bezighouden zijn in de minderheid…

‘… en bovendien wordt er gewerkt binnen een andere tijds- en attentiespanne, omwille van de voortdurende reductie van tijd, die oppervlakkigheid van informatie tot gevolg heeft. Die bovendien van een gecentraliseerde webbron afkomstig is, een die niet noodzakelijk de meest analytische is. Sommige mensen voegen informatie toe in de samenleving die zo onoprecht, nep en onleesbaar wordt. Ik denk dat deze elementen van verwarring en wantrouwen al vanaf het begin in mijn werk aanwezig waren.’

Een wantrouwen, uitgelokt door verzonnen informatie en beelden die ons omringen in kranten, advertenties en diep in het web, die vaak, misschien wel altijd in een of andere vorm, gemanipuleerd zijn. Werk jij hiermee?

‘Welnu, niet precies, in de praktijk van het schilderen is het idee van reflectie en contemplatie ingekapseld in het moment vóór de daad van het schilderen zelf, wat vrij snel gebeurt, want ik maak een schilderij in één dag. Maar de incubatieperiode duurt tamelijk lang, omdat ik constant beelden analyseer en distilleer en dan fotokopieën en veel voorbereidende tekeningen en aquarellen maak.’

Hoe kun je met de manipulatie van bestaande gemanipuleerde beelden de inhoud bevragen? Je ziet duidelijk nog steeds een plaats voor kunstenaars en wat kunst kan bewerkstelligen in de samenleving en in de wijde wereld…!
‘Ik denk meer dan ooit dat kunst echt belangrijk is. Het probleem is dat een kunstenaar in de toekomst echt veel meer werk moet doen dan ik nu, door het gebrek aan transparantie. Het zal een heel moeilijke klus worden. Vooreerst betreft het de rol van activisme. Er is een echt bewust probleem omdat je moet vechten voor cultuur. En de opties zijn dat je ofwel helemaal in isolement blijft, of je gaat samen het engagement aan. Maar het risico is de speculatieve kant van de kunstmarkt – een markt die zelfs geld kan witwassen. Eigenlijk wordt de kunstmarkt onderschat maar het is tegenwoordig een miljardenbusiness. Hoewel het voor kunstenaars in het verleden gemakkelijk was om zich te verzetten tegen een machtsstructuur, zoals het museum of de markt, is het tegenwoordig moeilijker te onderscheiden en te herkennen, omdat het door de schaalvergroting niet meer te overzien is.’

Maar voel je nog steeds de mogelijkheid om een effectieve speler te zijn?

‘Vanaf de renaissance tot vrij recent was er een duidelijke sociale aanname van wat een kunstenaar was en zijn doel binnen de samenleving, in het propageren, zwichten, weigeren of minachten van machtsstructuren.’

Jij lijkt goed te kunnen omgaan met deze keuzes en uitdagingen. Ik zie ze als een echte beproeving, maar jij ervaart ze wellicht meer als de realiteit.

‘Het moeilijkst is het bevechten van onwetendheid en domheid. Educatie is essentieel voor elke vorm van sociale organisatie en in alle samenlevingen. Het feit dat tegenwoordig zoveel van het verleden en zelfs van het heden zo snel achterhaald wordt, is als je begeven op drijfzand. Zie hier de formulering van een eindspel – de identiteitscrisis in deze geglobaliseerde en verzakelijkte wereld is gigantisch.
Wanneer mensen bovendien in angst leven – en angst betekent onzekerheid – vernauwen ze hun wereld. Het beperken van het bestaan is een zeer regressieve daad en extreemrechtse bewegingen spelen daar maar al te graag op in en moedigen dat voortdurend aan. Het draait allemaal om balans. De wereld heeft baat bij evenwicht, maar sommige groeperingen verdienen veel aan disbalans en instabiliteit.’

Waarmee we weer bij de kunstmarkt zijn aanbeland…

‘Ja, natuurlijk. Zoals ik zei, was het in de jaren zestig en zeventig gemakkelijk om culturele instituten te dwarsbomen, om radicaal te zijn. Maar nu moeten we ze redden. De situatie is zo dat privé-instellingen de boel hebben overgenomen. De burgerplicht is weggerukt uit de culturele wereld. Dit heeft voornamelijk te maken met het feit dat mensen culture- le analfabeten zijn geworden. De erosie van intelligentie! Het begon in de twintigste eeuw en het gaat nog steeds door.’

Je erodeert de kracht van kunst.

‘Je koopt de kracht van kunst!’

Jouw kunst heeft op verschillende momenten deze grotere machten herkend en ermee afgerekend. Wordt dit het concept van je solotentoonstelling ‘La Pelle’ (De Huid) in het Palazzo Grassi in Venetië?

‘De tentoonstelling is getiteld La Pelle naar Curzio Malapartes novelle uit 1949. De werken die getoond worden, gaan over vragen die verbonden zijn aan het verleden en aan de meer recente geschiedenis, en gaan in op onderwerpen uit ons dagelijkse leven door middel van beelden, geleend uit privé- en publieksdomeinen. Ik geloof in het medium van de schilderkunst dat deze beelden weergeeft door ze op te los- sen in een ongewoon en ijl licht; de lichte verontrusting die eruit opstijgt, is in staat om een “authentieke vervalsing” van de werkelijkheid te activeren. Maar mijn kijk op de werkelijkheid doet er kennelijk niet echt toe…’

Nee, nee ik geloof dat het er zeer toe doet. Wat jij een ‘authentieke vervalsing’ van de realiteit noemt slaat voor mij op het gegeven dat we het tijdperk van de verlichting verlaten voor het tijdperk van de mythe.

‘Het zou beter zijn als de mensen een helder begrip van de reële situatie hadden. En de situatie in de wereld is er een waar ik me echt zorgen om maak. Ik heb nooit geloofd in een gevoel van cynisme. Cynisch zijn is geen houdbare propositie in de wereld waarin we leven. Het is belangrijk om het over deze zaken te hebben, want de meeste mensen die aandachtig zijn, zijn ongerust en zeer doordrongen van de precaire situatie waarin we leven. De opties moeten op tijd herkend worden, willen we overleven. Wat de opties zijn, is nog onduidelijk.’

Is dit waarom jouw werk zo vaak transparant, nevelig en versluierd en een tikkeltje onscherp is, bijna alsof het gezien wordt door de rook van je sigaretten?

‘Ja, maar het is allemaal geschilderd en niet uitgeveegd. Het is overbelicht en het heeft digitaal licht, omdat dat de taal en de manier van zien van nu zijn. Het is eigenlijk het zichtbaar maken van deze elementen van gereduceerde pixels, fractalstructuren, diffusie, onsamenhangende oppervlaktes, waarmee je een andere vorm van transparantie kunt creëren.’

Ik wilde het over iets anders hebben dat me de afgelopen jaren opviel, en dat is je generositeit. Het is duidelijk een bewuste keuze in je werk en sociale engagement.

‘Maar zonder generositeit is er geen cultuur – en dat is het nulpunt – en cultuur is gemaakt om te delen. Cultuur is niet alleen maar voor jezelf gemaakt. Anders zou ik hieraan niet mijn hele leven gewijd hebben. Ik bedoel, dat wat ik doe zou geen beroep zijn maar een hobby. Wat ik voor ogen had, is iets wat mijn eigen leven overtreft. En dat is voor mij de betekenis van kunst.’

Je bent genereus met je werk, maar ook met wat je ermee verdient. Je steunt kunstenaars op verschillende manieren.

‘In het medium waarin je werkt, introduceert jouw intellectuele capaciteit een bepaalde betekenis die het materiële aspect van het kunstobject overstijgt. Op die manier ben ik blij een schilder te zijn en als ik gevraagd wordt waarom ik nog steeds schilder, is het standaardantwoord: omdat ik niet fucking naïef ben!’

Al schilderend spreek je je uit, deel je met velen en steun je ook jonge kunstenaars.

‘Ik ben niet de enige die kunstenaars ondersteunt, hoewel er misschien niet zoveel zijn. Maar als je een stem en de macht hebt, moet je die gebruiken. Om allerlei redenen hebben veel kunstenaars dat niet gedaan. Maar om terug te keren naar wat erachter ligt: ik denk dat Europa zich waarschijnlijk opnieuw zal moeten uitvinden. Maar voordat we dat kunnen, moeten we ons door een zeer verschrikkelijke tijd heen slaan. Het is aanstaande. Ik denk dat er dingen zullen gebeuren die je je niet kunt voorstellen. Ze zouden kunnen gebeuren en ze zullen gebeuren. Dan zal er weer een moment van verzadiging zijn.’

Het is te somber om zo dit gesprek te beëindigen…
‘Te somber? Er is licht aan het einde van elke tunnel.’