Van realiteit naar droom | Henri Fantin-Latour

Het oeuvre van de Franse schilder Henri-Fantin Latour (1836-1904) is moeilijk onder één noemer te vangen. Invloeden uit de romantiek, maar ook juist het daar haaks tegenover staande realisme, typeren zijn portretten en talrijke bloemstillevens. Hoewel deze genres goed worden ontvangen door critici en publiek gaat zijn hart eigenlijk uit naar fantasierijke voorstellingen met feeën en nimfen. De lithografie blijkt hiervoor het beste medium. Daarmee wordt Fantin-Latour een van de eerste kunstenaars in de 19e eeuw die de lithografie als zelfstandige kunstvorm beoefent. 

Tekst: Jip Hinten, conservator in opleiding bij het Kröller-Müller Museum

Voor zijn dromerige taferelen, vaak geïnspireerd door de muziek van componisten als Wagner, Berlioz, Brahms en Schumann, is in de vroege jaren van Fantin-Latours carrière echter nauwelijks een markt. Pas in 1890, wanneer Fantin-Latour al bijna veertig jaar actief is als kunstenaar, krijgt deze kant van zijn oeuvre eindelijk de erkenning waar hij jarenlang naar streeft. Zijn imaginaire schilderijen worden niet alleen getoond op de befaamde Parijse salon, maar ook aangekocht door de het stadsbestuur van Parijs en later zelfs de Franse staat. Deze erkenning zorgt voor een omslagpunt in zijn oeuvre: in de laatste jaren van zijn leven kan Fantin-Latour eindelijk zijn tijd wijden aan het verbeelden van zijn droomwereld.

Meester van de kopie

Henri Fantin-Latour wordt in 1836 in Grenoble geboren als zoon van schilder Jean-Theódore Fantin-Latour, van wie hij al op jonge leeftijd zijn eerste tekenlessen krijgt. In 1841 verhuist het gezin naar Parijs, waar Fantin-Latour het grootste gedeelte van zijn leven zal blijven wonen. Vanaf zijn veertiende volgt hij enkele jaren lessen bij Horace L’Ecoq de Boisbaudran (1802-1897), een gerenommeerde tekendocent  aan de Petite Ecole de Dessin. In tegenstelling tot de gebruikelijke lesmethodes van die tijd – het direct tekenen naar een object of model – stimuleerde hij zijn leerlingen in het tekenen en schilderen naar de herinnering.

Opvallend genoeg lijken deze lessen weinig invloed te hebben gehad op de ontwikkeling van Fantin-Latour. Vrijwel zijn gehele oeuvre van bloemstukken, stillevens, en figuren bestaat juist uit werken naar model. In de periode dat schilders als Édouard Manet (1832-1883) en Pierre-Auguste Renoir (1841-1919) de openlucht opzoeken om daar vernieuwende en vrijere schildertechnieken te ontdekken, brengt Fantin-Latour zijn dagen door in de vertrouwde zalen van het Louvre. Daar kopieert hij jarenlang klassieke werken van zijn grote voorbeelden: Rembrandt, Titaan, Rubens, Veronese, Chardin en Delacroix.

Henri Fantin-Latour, Roses sur fond sombre (1880)(links) en Etude (Mlle Charlotte Dubourg) (1882)(rechts)

Muziek als inspiratiebron 

In 1861 maakt Fantin-Latour in Parijs kennis met Wagners romantische opera Tannhäuser. Hij verkeert in een kring van muziekliefhebbers, waaronder de muziekcriticus Adolphe Jullien, en kan dankzij deze contacten uitvoeringen van Berlioz, Schumann, en Wagner bijwonen. Diep onder de indruk van deze theatrale muziekstukken probeert hij de gevoelens die hij ervaart om te zetten in een voorstelling op papier, en zo de ene kunstvorm naar de andere te vertalen. Fantin-Latour worstelt in eerste instantie met het maken van deze vertaalslag. Aan zijn collega en vriend Otto Scholderer (1834-1902) schrijft hij hierover: ‘ik begrijp echt niet hoe je een poëtisch onderwerp op een realistische manier kunst schilderen (…) maar ik kan aan niets anders denken.’

Lithografie als autonome kunstvorm 

Uiteindelijk vindt Fantin-Latour in de lithografie de ideale techniek om zijn fantasierijke voorstellingen uit te werken. Het relatief kleine formaat van de steen geeft hem meer grip op zijn composities, en hij ontwikkelt gaandeweg een geheel eigen, unieke vorm van werken in deze techniek. In tegenstelling tot de traditionele werkwijze van de lithografie, waarbij de gewenste voorstelling in krijt op een vlakke steen wordt aangebracht, werkt Fantin-Latour zijn tekeningen eerst uit op speciaal papier dat vervolgens op de steen wordt gedrukt. Een groot voordeel van deze techniek is dat hij zijn voorstelling zo niet in spiegelbeeld hoeft uit te werken. Hij maakt meerdere stalen van eenzelfde afbeelding, waarbij hij na elke druk de voorstelling op de steen verder uitwerkt. Typerend voor zijn werkwijze is dat hij door gebruik te maken van kleine schrapertjes complexe arceringen weet aan te brengen op de steen, waardoor hij zowel sterke contrasten als zachte overgangen weet te creëren.

Henri Fantin-Latour, Rêverie (1903)

Vrouwenfiguren

De meer dan 190 litho’s die Fantin-Latour maakt worden bevolkt door vrouwenfiguren. Voorgesteld als muze, of als verbeelding van abstracte begrippen als inspiratie, waarheid en onsterfelijkheid, maar ook volledig opgaand in alledaagse activiteiten als baden, luieren, lezen of slapen, de blik afgewend van de beschouwer. Wat de thematiek ook is, de voorstellingen lijken vaak opvallend veel op elkaar en telkens herhaalt Fantin-Latour dezelfde poses. Vaak is daarom enkel uit de titels van de litho’s de betekenis af te leiden, zoals in Eau dormante. Ondanks de gesuggereerde allegorische betekenis – Eau dormante vertaalt als ‘stille wateren hebben diepe gronden’ – ligt er ook ‘gewoon’ een naakte vrouw in een landschap bij een rivier te slapen. De litho had evengoed Rêverie (Mijmering), of Slapende Venus kunnen heten.

Henri Fantin-Latour, Eau dormante (1903)

Een reden hiervoor is dat Fantin-Latour niet naar echte modellen tekent of schildert, maar zich beperkt tot het natekenen van foto’s. Gedurende zijn leven bouwt hij een omvangrijke collectie van ruim duizend foto’s op, die zijn vrouw na zijn overlijden nalaat aan Musée de Grenbole. Opvallend is dat hij de foto’s, die hij een enkele keer zelf maakt maar voornamelijk koopt bij bevriende fotografen, soms zelfs direct overtrekt om ze te gebruiken in zijn voorstellingen. Fantin-Latour werkt regelmatig in opdracht voor tijdschriften en andere publicaties die veelal dezelfde soort voorstellingen bestellen, en kan met deze efficiënte werkwijze voorzien in de toenemende vraag naar lithografieën.

Zelfs in de fantasievolle werken die Fantin-Latour in zijn laatste levensjaren maakt blijft hij vasthouden aan zijn traditionele werkwijze, die van het werken naar een bestaande voorstelling. Toch slaagt hij er in de techniek van de lithografie zich volledig toe te eigenen, en te verheffen tot autonome kunstvorm. De uitbundige contrasten tussen donker en licht die hij kundig toepast in zijn voorstellingen maken dat veel van zijn tijdgenoten zijn litho’s zien als de ultieme verbeelding van romantische muziek.

De tentoonstelling Henri-Fantin Latour is te zien van 19 mei t/m 26 augustus in het Kröller-Müller Museum.