Pakjesavond met Jan Steen (en 5 andere schilders)

De meest geliefde traditie in Nederland is nog altijd het Sinterklaasfeest. Al sinds de 13e eeuw wordt het feest van de heilige Sint Nicolaas op de vooravond van zijn sterfdag gevierd: pakjesavond. De vorm waarin we de goedheiligman herdenken is – zoals iedere traditie – niet onveranderd gebleven, maar altijd waren er giften voor kinderen over wie hij alles wist. Hoe zag pakjesavond er door de eeuwen heen uit?

Fra Angelico (±1395 – 1455)

The Story Of St. Nicholas, Fra Angelico, ca. 1447-1448

In dit schilderij van de 15e-eeuwse schilder Fra Angelico zien we Sint Nicolaas driemaal. Links als baby, in het midden als prediker, rechts gooit hij als weldoener geld door het raam naar zieke kinderen. De mijter, rode mantel en zijn giften aan kinderen zijn zeshonderd jaar later nog altijd intact.

Jan Steen (±1625 – 1679)

Het Sint-Nicolaasfeest, Jan Steen, ca. 1663-1665, Rijksmuseum, Amsterdam

Misschien wel het bekendste schilderij over pakjesavond is Het Sint Nicolaasfeest van Jan Steen (1625-1679). Eigenlijk moeten we ‘schilderijen’ zeggen, want hij maakte twee versies. Een katholieke en een protestante, in die laatste variant krijgt het meisje een ronde koek. In deze katholieke versie zit veel herkenbaars. De mand met speculaas en koek, het meisje met kadootjes, de lege schoen van het huilende jongetje en de man die op de achtergrond verklarend naar de schoorsteen wijst.

Wat op het schilderij van Jan Steen ontbreekt zijn Sinterklaas en zijn knechten. Dat had drie redenen. De eerste is dat Sint Nicolaas tot de 19e eeuw nooit in levende lijve langskwam, hij was altijd onzichtbaar. De tweede is dat Zwarte Piet (en de stoomboot uit Spanje) pas rond 1850 werd bedacht door een Amsterdamse onderwijzer, die een prentenboek met versjes over de Sint maakte. En de derde reden is de reformatie, katholieke heiligen werden in Nederland verbannen uit het openbare leven en dus uit de kunst.

Richard Brakenburg (1650 – 1702)

Het Sint Nicolaasfeest, Richard Brakenburg, 1685, Rijksmuseum Amsterdam

Dat de Nederlandse schilder Richard Brakenburg een trouwe volgeling van Jan Steen was, zie je in dit schilderij dat wel heel erg lijkt op Jan Steen’s Sint Nicolaasfeest. Rechtsonderin een mand met kadootjes die identiek geklede moeder uitdeelt, een meisje met een pop en een huilende jongen die een roe in zijn schoen heeft gekregen.

Jan Jiří Heinsch (1647 – 1712)

Saint Nicholas Gives Alms, Jan Jiří Heinsch, 1685, Roudnice Gallery of Modern Art

Zo’n twintig jaar later maakt de Tjechisch-Duitse schilder Jan Heinsch in Praag het schilderij ‘Saint Nicholas Gives Alms’. Weer zien we de mijter, staf en rode mantel, en hoewel ook volwassenen bedelen, geeft hij hier een kind aalmoezen. Links van Sint Nicolaas houdt een jong hulpje de giften omhoog. Pas twee eeuwen later wordt van dit hulpje Zwarte Piet gemaakt, die de straffende kant van Sinterklaas overneemt.

Maria Christina van Oostenrijk (1742-1798)

Distribution of gifts on the Feast of St. Nicholas, Marie Christine: gouache, 1762. Copyright: Schloß Schönbrunn Kultur- und Betriebsges. m.b.H

Naast aartshertogin en landvoogd van de Oostenrijkse Nederlanden, was Maria Christina ook een getalenteerd schilder. We weten niet of ze het werk van Jan Steen heeft gezien, maar hoewel het duidelijk een rijke, keizerlijke setting heeft, zien we ook hier het huilende jongetje met de roe in zijn schoen, het meisje met een pop en de schaal met snoepgoed. Vader leest het bijbehorende gedicht voor. Opvallend genoeg brandt de haard hier wel, dus bij Maria Christina kwam Sinterklaas niet door de schoorsteen.

Constant Cap (1842 – 1915)

Sint Niklaas, Constant Cap

Dit tafereel op het schilderij van de Vlaamse schilder Constant Cap begint aardig wat trekken te vertonen van het feest zoals we dit nu vieren. Een man zit wat onhandig verkleed als Sinterklaas half in de open haard, onder de schoorsteen. Hij heeft geloofwaardige witte jurk, maar zijn staf is een stok met een kwast, zijn mijter lijkt een stuk papier om een mok heen gewikkeld en de baard is overduidelijk nep. Vader kijkt geamuseerd toe hoe moeder het bange zoontje richting de ingeschakelde buurman duwt. In de mand het dichtstbij ons toeschouwers ligt een roe, in de andere manden liggen Sinterklaaspoppen, snoepgoed en kadootjes.

Leve de traditie

Deze schilderijen laten ons zien hoe ons favoriete volksfeest voortleeft onder verschillende omstandigheden. Tradities bewegen altijd mee met de tijdgeest, stilstand is het begin van het einde. Sinterklaas is tegenwoordig wat vriendelijker, minder streng, meer pedagogisch verantwoord. Hij heeft zijn vrome ziel verkocht aan iedereen die iets te verkopen heeft. Wat Zwarte Piet betreft; als je aan Jan Steen en zijn collega’s had gevraagd waarom ze onze eeuwenoude traditie moesten verpesten, hadden ze je vol onbegrip aangekeken.