Moederzoekers

De moeder is de bron van het leven en van de kunst. Door de eeuwen heen diende zij als icoon en archetype tot inspiratie. Maar dat heel wat kunstenaars juist ook moeders moeten missen, heeft een ander type kunstwerk opgeleverd.

De hoeksteen van de samenleving heeft als picturaal motief niet lang bestaan. Zoete doeken van het burgerlijk gezin zijn historisch gezien zeldzaam; veel vaker waren het de duo’s en vooral de solo’s die de schilderkunst haar aanzien gaven. Een speciale categorie daarin vormt de moeder-van-de-kunstenaar. Vincent van Gogh, die sinds de dood van zijn drie broers een complexe relatie met haar had, schilderde zijn moeder meer dan eens. En ver voor de 19e eeuw had Rembrandt al menigmaal zijn moeder afgebeeld. Ook die was waarschijnlijk niet zo markant geworden als daar nog een hele kring van uitgelaten Van Rijnen omheen had gestaan.

Op Oude lezende vrouw zien we Neeltgen Willemsdochter Van Zuytbrouck meestal lezend of biddend: iemand met aanzien, voor wie de maker bewondering toonde. Ze is waarschijnlijk het bekendste model uit de (Nederlandse) schilderkunst. Maar, zoals ook een tentoonstelling uit 2005 in De Lakenhal nog eens benadrukte, ook een van de geheimzinnigste figuren. Groot is de mythe rondom Rembrandts moeder. Het portret zou namelijk ook weleens van de profetes Hanna geweest kunnen zijn, waar het evangelie van Lucas over spreekt. Wás dit dus wel Rembrandts moeder? En was zij echt zo? Zulke vragen houden de moedermythe in stand.

Rembrandt Harmensz. van Rijn, Oude lezende vrouw, waarschijnlijk de profetes Hanna (1631). Collectie Rijksmuseum Amsterdam

AFWEZIGE MOEDERS

Van Griekse mythologie (Rheia) en christelijke iconografie (Maria) tot schilderkunst en bestsellerromans (Adriaan van Dis, Tom Lanoye, Maarten ’t Hart, Graham Swift, Arnon Grunberg): zonder moeder gaat het kennelijk niet. Ook als ze er niet of niet meer zijn –  John Lennon schreef songs over de onbereikbare moeder.

Kunstenaars zijn dus in zekere zin altijd op zoek naar hun moeder geweest. Daar gaat een andere vraag aan vooraf: wie of wat is dé moeder? Zoeken naar zo’n essentie, zo’n archetype, is als zoeken naar de heilige graal – vinden doe je hem nooit, maar het gaat misschien ook meer om de vraag dan om het antwoord. Onderweg ontstaan rijke inzichten. De verwevenheid van schoonheid, vruchtbaarheid en liefde bijvoorbeeld, die allemaal samenkomt in het moederideaal. Eigenlijk waren het al de Venus-sculpturen uit het Stenen Tijdperk die dat toonden.

Maar wie de oermoeder zoekt, komt soms ook tot ontnuchterende inzichten. Drie jaar geleden exposeerde Helen Verhoeven met Mother, een serie moeders die in alles het tegendeel zijn van de bijna heilige moederfiguur van Rembrandt. We zagen moeders-als-mensen, toonbeelden van ambivalentie die niet de hele dag hun schoonheid en liefde uitventen. Of soms ook regelrechte anti-helden, vervreemde en ontaarde moeders; afwezige, geprangde zielen die de kinderen er nog even bij doen. Echte moeders misschien – wie zal het zeggen.

Helen Verhoeven, Mother 2 (2013).

OVERLEDEN MOEDERS

Klassieker is de eerbied voor overleden moeders, vaak op hogere leeftijd. Dat dit bepaald geen uitgekauwd genre is, liet de Britse kunstenaar Daphne Todd enkele jaren geleden zien met haar doek Last Portrait of Mother. Ze werd ermee genomineerd voor de prestigieuze BP Prize. Holle ogen, een opengevallen mond, een uitgemergeld lichaam, armen als twijgen – we zien iets wat we liever niet willen zien. Geen overleden moeder zogezegd, maar een net gestorven moeder. En tegelijk schuilt in al die prozaïsche details een enorme toewijding. Dit is geen archetype meer, dit is iemands moeder.

Daphne Todd, Last Portrait of Mother (2009).

Iemand die het procedé als het ware omdraait, is de beeldend kunstenaar Bianca Sistermans. Niet de gemisten toont ze, maar de missers. Voor een langlopend project fotografeert zij schrijvers die geen moeder meer hebben. Misschien is het projectie, maar de gezichten vertonen een bepaalde koelte, sereniteit, een zekere afstand tot de wereld misschien. Een beeld dat je ook niet meer loslaat, is Marilyn Mansons doek A Mother Without A Daughter  and a Daughter without a Mother (in memory of Jen). Het is een eerbetoon aan een jonge vriendin van de kunstenaar, nadat ze was omgekomen bij een verkeersongeluk. De titel van het werk geeft aan dat met de dood van de een, ook een ander een beetje sterft.

Marilyn Manson, A Daughter without a Mother and a Mother without a Daughter (in Memory of Jen) (2000).

ANGST VOOR VERLATING

Maar het meest getekend zijn kunstenaars en hun werk door het verlies van moeders op jonge leeftijd. Direct of indirect is de altijd aanwezige krater van afwezige moeders hun grondmotief. Edvard Munch was waarschijnlijk een heel andere kunstenaar geweest, of zelfs geen, als zijn moeder niet was gestorven toen hij vijf was. ‘Ziekte, krankzinnigheid en de dood waren de engelen om mijn wieg’, zou hij later opmerken. Zijn hele oeuvre is doortrokken van angst – voor verlating, eenzaamheid en de dood. Death in the Sickroom etaleert de sonore, bevroren sfeer van een ziekenkamer waar juist iemand is overleden. Vrolijk is het niet, maar je zou al bijna vergeten hoe goed en precies die sfeer is gevisualiseerd.

Edvard Munch, Death in the Sickroom (1893). Courtesy of www.EdvardMunch.org

ZONDER GEZICHT

Ook het werk van de Belgische surrealist René Magritte wordt een stuk minder werkelijkheidsvreemd als je weet met welke thema’s hij een leven lang geworsteld heeft. Menigmaal toont hij mensen zonder gezichten, veelal vrouwen, verborgen onder sinistere doeken. Dat verwijst naar de dood van zijn moeder: toen Magritte dertien was, had zij zich in de rivier de Samber gestort, met een nachtkleed om haar hoofd.

Het schilderij L’histoire centrale is misschien wel het meest bijzondere beeld dat hiernaar verwijst. We zien een vrouw die een witte doek zelf vasthoudt (een verwijzing naar haar zelfmoord). Links voor haar staat een tuba, rechts een bruine koffer. Bepaald geen alledaags gezicht. De koffer verwijst wellicht naar de laatste reis, het afscheid van het leven. Maar die malle tuba? Er is wel gespeculeerd dat die verwijst naar de misthoorn die over de dodenrivier de Styx klinkt.

René Magritte, L’histoire centrale (1928). Dexia Collection, © Charly Herscovici – c/o SABAM-ADAGP, 2011.

Een andere uitleg van de tuba is de banalisering van het verhevene – waar Magritte zich graag van bediende. Niet alles heeft een rationele bedoeling, het vreemde en onontkoombare gebeurt nu eenmaal. Zo bezien zijn het juist de dood en het moedergemis dat hij benadrukt. Dat zelfs daar weer twee kanten aan zitten, laat ook de titel zien. L’histoire centrale (vrij vertaald: het oerverhaal) geeft uitdrukking aan de tegenstrijdige emoties die de moederdood bij Magritte achterliet. Enerzijds was hij er ‘trots’ op een hoofdrol in haar tragedie te spelen. Anderzijds waren het zíjn schouders waarop het verdriet kwam te liggen.

Arnon Grunberg, Moedervlekken, Lebowski uitgevers, 401 blz. € 22,50