High on Herbs

‘De natuur zal nooit de mensheid gehoorzamen, 

maar de mensheid heeft wel de wetten van de natuur 

te gehoorzamen.’– Pedanius Dioscorides

tekst Theo Paijmans

Tussen de jaren vijftig en zeventig na Christus schreef de Griekse geneesheer Pedanius Dioscorides de Materia Medica, een vijfdelige encyclopedie met beschrijvingen van ruim zeshonderd planten en hun geneeskrachtige werking. Dit monumentale werk was zijn tijd zo ver vooruit dat het zestienhonderd jaar lang onovertroffen bleef. Pas in de late renaissance werd zijn oeuvre over planten- en kruidenleer langzaam ingehaald door nieuwe farmaceutische geschriften, die alle voortborduurden op zijn werk.

Elk van de vijf boeken van de Materia Medica behandelt een ander onderwerp. In het eerste deel zijn dat aroma’s gewonnen uit bijvoorbeeld kardemom, senna, valeriaan, appel en abrikoos. In deel twee maken we kennis met enkele diersoorten zoals het zeepaardje, de mossel en de schorpioen een scherpe kruiden en planten als asperge, koflook, ui en mosterd. In het derde en vierde deel behandelt Dioscorides wortels, zaden en kruiden, denk aan de clematis en de narcis. In het vijfde en laatste deel gaat hij in op wortels als de mandraak en de helleborus, wijnen en zelfs mineralen en verschillende metaalsamenstellingen. Uit alle plantensoorten die Dioscorides beschreef, kwamen uiteindelijk rond de duizend medicijnen tot stand. 

Van het leven van Dioscorides zijn slechts een paar fragmenten bewaard gebleven. De geschiedenis vermeldt zijn geboorte- en sterfdata, ertussen weefde zijn leven een kortstondig, maar briljant spoor. Zijn licht ontstak in het jaar veertig na Christus in de plaats Anazarbus, Cilicië, om vijftig jaar later weer te doven. Maar in die tussentijd legde de Griekse geneesheer een ongebreidelde fascinatie aan de dag voor de flora die hij minutieus beschreef in zijn Materia Medica. Zijn levenswerk begon in de stad Tarsus. Hier studeerde Dioscorides farmacie, botanie en geneeskunst. 

Tarsus. De klank van de naam van deze stad is al zoveel ouder dan onze herinneringen, hoewel de stad nog steeds bestaat. Het is een stad van koningen en mythes, van apostelen en profeten. Daniël werd er begraven en Paulus werd er geboren. Tarsus is ook een oord van overgeleverde kennis, van alchemie en geneeskunst, een knooppunt en opslagplaats van wijsheid en opmerkelijke gebeurtenissen die de geschiedenis van de westerse wereld stuurden. 

In deze stad waar de jonge Dioscorides de geneeskrachtige werking van planten en kruiden zou gaan studeren, verloor Marcus Antonius zich voor het eerst in de peilloze ogen van Cleopatra. De machtigste man van Rome raakte betoverd door de Egyptische koningin die naar de stad was afgereisd om hem te zien. Uitgedost als Aphrodite, de godin van de vruchtbaarheid en de liefde, voer ze de haven in, haar schip bedekt met goud en albast, het dek besprenkeld met verleidelijke parfums. In Tarsus ontstond een fataal huwelijk van mythische proporties dat nog altijd herinnerd wordt, net als de Materia Medica van de Griekse geneesheer. 

Na zijn studie werd Dioscorides praktiserend arts. Dit was ten tijde van keizer Nero, toen het Imperium Romanum op het hoogtepunt van zijn macht was. Wat hem ongetwijfeld een handje hielp in het vergaren van zijn encyclopedische kennis over planten en kruiden was zijn aanstelling als arts in een Romeins legioen. Zodoende reisde hij rond in de verre uithoeken van het Romeinse rijk, een ideale situatie om allerlei planten in het wild te kunnen bestuderen. In zijn werk beschrijft hij onder andere cannabis, pepermunt, de medicinale eigenschappen van melk en honing, en slaapmiddelen gedestilleerd uit opium en alruin, die gebruikt kunnen worden als chirurgische anesthetica.

Door de eeuwen heen werden zijn vijf boeken zorgvuldig en liefdevol met de hand gekopieerd. In de middeleeuwen werd zijn kennis verspreid in de vorm van Griekse, Latijnse en Arabische manuscripten. Zijn pagina’s werkten als magneten voor andere kennis: zijn oorspronkelijke werk werd ingebed in sedimentlagen van nieuwe inzichten, want vaak werden deze gekopieerde manuscripten aangevuld met additioneel materiaal uit Arabische en Indiase bronnen. Sommige ervan zijn bewaard gebleven. De oudste ervan is de Vienna Dioscorides, een schitterend By­zantijns manuscript dat geschreven en verlucht werd in de zesde eeuw na Christus. Enkele geïllustreerde Arabische manuscripten uit de twaalfde en dertiende eeuw hebben eveneens de tand des tijds doorstaan. En de bibliotheken van de kloosters op het schiereiland Oros Athos herbergen bijvoorbeeld nog steeds een aantal Griekse versies.

Vandaag de dag geldt de Materia Medica van Dioscorides als de belangrijkste klassieke bron van de moderne botanie en is het een van de weinige geschriften uit de antieke wereld die nooit verloren is gegaan, omdat zijn werk zestien eeuwen lang werd doorgegeven.

Tips

1. Volgens Dioscorides zorgde gedroogde braam ervoor dat haar zijn kleur behoudt. Afkooksel van de spruiten werkte goed tegen diarree en darmkoliek. Wie op de bladeren kauwt, versterkt het tandvlees en heelt ontstekingen in de mond.

2. Heemst was volgens Dioscorides goed voor de genezing van verwondingen, kneuzingen en bijensteken. De betonie geneest zelfs 47 verschillende aandoeningen, van breuken tot baarmoederverzakkingen, blaas- en leverproblemen. ‘Het kruid helpt hen die gebeten zijn door giftige dieren en een theelepel in wijn helpt tegen dodelijke vergiften. Het is goed met honing tegen tuberculose van de longen … de bladeren moeten gedroogd bewaard worden, vermalen tot kleine stukjes en bewaard in een keramische vaas.’

3. Ook planten die we nu vooral nog kennen om hun bedwelmende en geestverruimende werking ontsnapten niet aan zijn aandacht, met name vanwege hun medicinale eigenschappen. Zo schreef Dioscorides over cannabis: ‘Een afkooksel van de wortels en met wijn ingenomen als een drankje helpt tegen dysenterie, pijnen in de heupen en hen die geplaagd worden door hernia. Het zaad, fijngestampt in kleine stukjes en met azijn in de zon ingewreven schoont vitiligo.’ En de plant was een probaat middel tegen oorpijn en van dienst zijn bij het onderdrukken van zwangerschap. 

4. Ook de medicinale kwaliteit van opium ontging Dioscorides niet: ‘Een beetje ervan ingenomen werkt pijnverlichtend. Te vaak als drank ingenomen verwondt en doodt het.’ Maar samen met geroosterd eigeel en saffraan was het weer een uitstekend middeltje om ontstoken ogen te genezen.

Beeld: Fragmenten van de Arabische uitgave van Dioscorides kruidenboek, Kitāb al-ashāʼish, vertaald door Hisham ibn Musa ibn Yusuf, circa 1100-1200, Bibliothèque nationale de France

Dit artikel komt uit het lentenummer van See All This. Dit nummer is uitverkocht. Mis geen enkel nummer van See All This en word Vriend