Goedkope trucjes? | Kinetische kunst in Kunsthal Rotterdam

‘Alles beweegt, behalve de objecten in een museum.’ Dat is wel anders in de Kunsthal Rotterdam, waar nu de tentoonstelling Actie <-> Reactie te zien is over 100 jaar kinetische (bewegende) kunst. Een uitdaging voor ons brein, zo vertelt wetenschapsjournalist Yannick Fritschy, want als we iets zien wat beweegt, gaan onze hersenen aan de slag om de toekomst te voorspellen.

Panta rhei. Alles stroomt. Een bekende filosofische uitspraak die aangeeft dat de wereld voortdurend verandert. Het water in een rivier, de zuurstofmoleculen in de lucht, de sterren aan de hemel: alles is constant in beweging. Toch zijn er dingen die nooit een millimeter lijken te wijken, die volkomen roerloos stilstaan, stilliggen of stilhangen. Alles beweegt, behalve de objecten in een museum.

Door dat gebrek aan beweging gaat er een hele dimensie verloren die sowieso vaak wordt vergeten. Vraag iemand in hoeveel dimensies we leven en het antwoord is waarschijnlijk ‘drie’: vooruit/achteruit, omhoog/omlaag en opzij. Naast die ruimtedimensies is er nog een dimensie: de tijd. In het dagelijks leven valt de tijddimensie niet te negeren. Alles stroomt immers, alles verandert voortdurend. En voor verandering is per definitie tijd nodig. Maar in beeldende kunst is die verandering meestal niet zichtbaar. De meeste kunstenaars proberen juist één moment vast te leggen.

Hans Haacke, Blaues Segel (1964-1965)

Een mooi en begrijpelijk streven – wie heeft nooit gewenst dat de tijd even stilstaat? Toch is het jammer dat de tijd in kunst vaak aan banden wordt gelegd. Want de tijddimensie is anders dan de drie ruimtedimensies en in veel opzichten spannender. In de ruimte kun je, als je naar de sterren kijkt, lichtjaren voor je uit kijken. In de tijd zie je maar één punt: het heden. Wat er over een seconde, dag of jaar gebeurt, is altijd weer een verrassing.

Doordat we niet vooruit in de tijd kunnen kijken, moeten onze hersenen zelf de toekomst schetsen. Een wereld met een onvoorspelbare toekomst is immers onleefbaar. Als er een auto op je afraast, moet je kunnen bedenken waar die over een paar seconden is. Maar het brein heeft een fractie van een seconde nodig om visuele informatie te verwerken. Op het moment dat je de auto voor het eerst bewust ziet, is die alweer een paar meter verder. Het is van levensbelang dat de hersenen niet achter de feiten aanlopen. Daarom gaat ons brein, zodra we iets zien dat beweegt, meteen aan de slag met het voorspellen van de nabije toekomst.

Alexander Calder

Die training begint al van jongs af aan. Door bewegende voorwerpen te bestuderen, leren baby’s beweging te voorspellen. Dat is een van de redenen dat ze ademloos kunnen staren naar een mobile die boven hun wieg hangt. Zo’n mobile hangt nu vooral in kinderkamers, maar is oorspronkelijk een kunstwerk van Alexander Calder (1898-1976). Het is een voorbeeld van kinetische kunst: kunst waarbij beweging centraal staat. Calders mobiles en een heleboel andere uitingen van kinetische kunst zijn te zien in de tentoonstelling Actie <-> Reactie in de Kunsthal in Rotterdam. Waar het bij stilstaande kunst altijd de vraag is of het iets bij je teweegbrengt, is dat bij kinetische kunst standaard het geval.

Kunstkenners namen op art en kinetische kunst lange tijd niet serieus. Ze zagen het als goedkope trucjes om het brein te foppen. Maar juist die trucjes laten zien hoe complex het brein in elkaar zit. Daarover lees je meer in het herfstnummer van See All This.

Lees het hele artikel ‘Goedkope Trucjes’ in het herfstnummer van See All This. Bestel het nummer hier, of word Vriend en krijg het hele jaar See All This thuisgestuurd.

De tentoonstelling Actie <-> Reactie, 100 jaar kinetische kunst is t/m 20 januari te zien in Kunsthal Rotterdam.