De magie van de jungle | Abel Rodriguez

Abel Rodríguez (1944) is nombrador de plantas, kenner en benoemer van planten. Hij heeft geleerd dat de ­natuur een spirituele ruimte is en dat gezondheid alles te maken heeft met de interactie tussen mens en omgeving. Sinds hij zijn geboortegrond moest verlaten, tekent hij met verbijsterende precisie het Amazoneregenwoud uit zijn herinnering.

tekst CARLOS FONSECA

In het prachtige Die Eroberung des Nutzlosen, het dagboek dat Werner Herzog bijhield tijdens de opnamen van zijn film Fitzcarraldo, noteert de Duitse regisseur een mogelijke droom. Op 21 januari 1981 schrijft hij in de jungle in Iquitos, waar hij strijd moet leveren met de natuur: ‘Een droom, niet ’s nachts, want ik droom nooit, maar tijdens een wandeling: ik zag in het regenwoud sneeuw vallen, een zompige deken over de enorme, warme rivier, de hutten van palmbladeren en de takken van de gieren, en begreep meteen dat er in Europa een nieuwe ijstijd was aangebroken die alles had bedolven en lamgelegd; dit kon daarvan alleen het langeafstandseffect zijn.’

In zekere zin is de natuur van Latijns-Amerika het product van dat spiegelspel: de tabula rasa waarop de Europeanen hun eigen wetenschappelijke ideeën projecteren. We hoeven maar te denken aan de reizen van de natuuronderzoekers en ontdekkingsreizigers Alexander von Humboldt en Aimé Bonpland over het hele werelddeel – waarbij ze de natuur opmaten en classificeerden met behulp van nieuwe taxonomieën en methoden – om te begrijpen dat Herzog het heeft over de hardnekkige droom waarin Latijns-Amerika sinds de koloniale tijd wordt gezien als een blanco doek waarop de Europese moderniteit haar angsten en fantasieën projecteert.

Abel Rodriguez, La Maloka con frutales, 2017

De tekeningen van Abel Rodríguez wekken ons uit die droom. Rodríguez, geboren als Mogaje Guihu, is opgevoed door de Muinane, hoewel zijn ouders tot de Nonuya behoorden, een cultuur uit het gebied rond de bovenloop van de rivier de Cahuirí in Colombia. Sinds 2011 zijn er van hun taal nog maar twee moedertaalsprekers over. Vanwege de moeilijke levensomstandigheden van de Nonuya is Rodríguez in het zuidoosten van Colombia in het Amazoneregenwoud door de Muinane opgevoed.

De Muinane, die tot het Witotovolk behoren, kenden de geschiedenis van grove uitbuiting nog uit eigen ervaring, want de rubberkoorts zorgde halverwege de twintigste eeuw voor een golf van ziektes en gedwongen volksverhuizingen. Rodríguez had echter het geluk daaraan te ontkomen en heeft de natuur leren zien met een niet-westerse, niet-naturalistische blik. Zijn oom was sabedor, iemand die de geheimen van planten en dieren doorgrondt, en van hem heeft hij geleerd de natuur van het Amazonegebied te beschrijven met de verbijsterende precisie en luciditeit die we ook in zijn tekeningen zien.

Abel Rodriguez, El mismo tronco, 2017

Ironisch genoeg kwam het juist door de globalisering dat Abel Rodríguez is gaan schilderen. In de jaren tachtig kwam de Stichting Tropenbos International, een Nederlandse ngo, naar Colombia. De bioloog Carlos Rodríguez , hoofd van de Colombiaanse afdeling, zocht gidsen die de westerse botanici de namen van de plaatselijke flora konden leren en kwam zo bij Rodriguez terecht. ‘In het begin had ik mijn twijfels,’ vertelt hij me, ‘dus had ik me verscholen. Maar toen begreep ik dat ze de namen van de planten wilden weten. En die kende ik wel.’ Net als zijn oom was Abel nombrador de plantas geworden, kenner en benoemer van planten, waarin, zoals hij wist, het geheim van gezondheid besloten lag. Van zijn oom en andere sjamanen had hij geleerd dat de natuur ook een spirituele ruimte is en dat gezondheid alles te maken heeft met de interactie tussen mensen en hun omgeving.

Door het geweld in de vroege jaren negentig – het gewapende conflict met de FARC in Colombia, dat gepaard ging met uitputting van de natuurlijke hulpbronnen – zag hij zich weer gedwongen in ballingschap te gaan. In Bogotá was hij werkloos en voelde hij zich verloren, vertelt hij. Tot zijn verrassing kwam hij Carlos Rodríguez weer tegen en die bood hem opnieuw een baan aan bij de Stichting Tropenbos. Dit keer was het zijn taak de ecologische kennis die hij bij zijn vroegere rondleidingen had gedeeld visueel te documenteren. Zo begon hij op zijn zestigste met schilderen. Niet met het idee om kunst te maken, eerder als een daad van benoemen en beschrijven. Hij dekoloniseerde het werk van Linnaeus en schilderde uit zijn herinnering de bladeren en bloemen die hem in het nu zo verre Amazoneregenwoud omringden. Met viltstift schetste hij een wereld die dreigde te verdwijnen, maar als spirituele ruimte in zijn gedachten voortleefde.

Rodríguez ontving in 2014 de Prins Claus Prijs en werd een paar jaar later uitgenodigd om zijn werk te exposeren op de Documenta 14 in Kassel. Tegenwoordig exposeert hij in vooraanstaande galeries en musea in Latijns-Amerika en Europa, al beschouwt hij zijn werk zelf niet als kunst. Hij krijgt beelden uit zijn herinnering door via Iimitya: de spirituele kracht van het kennen en benoemen. Die kracht is er niet op uit de natuur te temmen, zoals de moderne wetenschap, maar haar ware oorsprong te belichten.

Abel Rodríguez, El Árbol de la vida y de la abundancia, 2020

‘Voor mij is de natuur een paraplu’, zegt hij, en in schilderijen als El Árbol de la vida y de la abundancia (2020) wordt duidelijk wat hij bedoelt: het grote baldakijn van het woud omarmt een wereld die in een nieuw licht komt te staan, buiten de westerse paradigmata van perspectief en nut, die kenmerkend zijn voor de naturalistische onderzoeksmethodes. Vanuit zijn geheugen schetst Abel Rodríguez de wedergeboorte van een wereld die met vernietiging wordt bedreigd.

Zijn schilderijen doen me denken aan het werk van Alberto Baraya en Ignacio Acosta, die met hun denkbeeldige bloemen de lange traditie van de westerse botanie en daarmee de geschiedenis van het kolonialisme oproepen. Maar wat ik vooral telkens voor me zie is The Jungle (1943) van Wilfredo Lam. Net als Lams afbeeldingen van het Cubaanse oerwoud, beïnvloed door de surrealisten en de voormannen van de Négritude-beweging, maken de landschappen van Rodríguez ruimte voor geestelijke dekolonisatie. Ze schetsen een opening in de koloniale voorstellingswereld die sinds de vijftiende eeuw de fantasieën en angsten van de westerse wereld op de natuur van het Amerikaanse continent heeft geprojecteerd. Zijn werk toont de natuur door de bevoorrechte ogen van zijn voorouders en geeft daardoor mogelijkheden voor een nieuw ontwaken. <