10x Jan van Eyck | 'Die man dacht in licht'

‘Kan één schilder het verschil maken?’, vroeg Friso Lammertse, Van Eyck-kenner en conservator van Museum Boijmans van Beuningen, zich af. ‘Het antwoord is ja, want alles wat we nu weten, wijst erop dat Van Eyck in zijn dooie eentje de kunstgeschiedenis in een stroomversnelling bracht.’ Een mini-masterclass van Lammertse over Van Eyck en zijn Lam Gods. ‘Die man dacht in licht.’

1. Knots

‘De schaal van het Lam Gods is totaal knots. Niemand begrijpt het. Want ook voor 1432 was dit waanzinnig groot en verbijsterend.’

Pierre Francois de Noter, Het Lam Gods van de gebroeders van Eyck in de Sint Bavo te Gent, 1829

2. Broers

‘Het gevecht tussen broers Hubert en Jan van Eyck is wel een van de meest fascinerende dingen aan dit drieluik. Je hebt Hubert, die volgens het opschrift in de lijst de beste in kunst was, gevolgd door Jan. Maar niemand kan zien wat Hubert precies geschilderd heeft, hij stierf al in 1426.’

3. Revolutie

‘Hubert was revolutionair in het weergeven van licht en schaduw. Jan was minstens zo goed, maar jonger, dus hij kon die revolutie doorzetten. Hij werd ongelooflijk gevierd en is toch wel de allergrootste ven meest bijzondere van de Vlaamse Primitieven.’

Hubert en Jan van Eyck, detail van het gerestaureerde middenpaneel van het Gentse Altaarstuk, 1432

4. Olieverf

‘Van Eyck was niet de uitvinder van de olieverf, zoals vaak wordt gedacht. Maar dat maakt het niet minder knap wat hij deed, want ga maar eens met die verf schilderen! Het is een soort vette pasta. Daar zie je niets van terug want hij creëert een soort doorschijnende spiegel. Dat is wel een wonder.’

5. Geen bling

Het Lam Gods ontstaat in een periode waarin het goddelijke wordt geprezen met de duurste materialen: goud, zilver, parels. Niet met een schilderij, dat is eigenlijk een goedkoop medium. Daar breekt Van Eyck mee. Hij laat zien dat het om de meester gaat die het maakt. Het ontketent een gevecht tussen opdrachtgevers om de grootste meesters.’

6. Denken in licht

‘Van Eyck hield zelfs rekening met de lichtval in de kapel waarvoor het gemaakt is. Zie bijvoorbeeld de slagschaduw die hij suggereert op de lijst van de buitenpanelen wanneer het drieluik gesloten is. Die man dacht in licht. Niet in mensen, maar in licht.’

7. Twijfel

‘Waarom er behoefte was aan zo’n werk? Dat weten we niet. Een theorie is dat het gezien werd als een verdieping van het geloof. Een andere theorie is dat er steeds meer twijfel kwam aan de kerk, aan het geloof. Wat je dan moet doen? Je moet het hogere nog realistischer brengen.’

8. Handelsmerk

‘Van Eyck reisde veel toen hij aan het hof van Filips van Bourgondië werkte. Sommigen denken dat hij naar Jeruzalem is gereisd via de Alpen, want je ziet vaak van die besneeuwde bergen in zijn werk. Dat werd zijn handelsmerk.’

Jan van Eyck, Heilige Franciscus ontvangt de stigmata, ca. 1430-1432

9. Dat gaat ver

Het fascinerende is dat dit hele triptiek extreem overschilderd is. Tot vijf jaar geleden keek je bijvoorbeeld naar een zeventiende-eeuwse felrode mantel. Het is nu dus nogal een stap geweest om ook al die oude restauraties weg te halen, dat gaat ver.’

10. Koppen

De koppen die Van Eyck schildert, hebben vaak een grimas. Echte overtuigingskracht zit er niet in. Van Eyck kan geen beweging schilderen. Hij is zó dol op al die details dat hij de rest een beetje vergeet. Mensen vindt hij niet zo interessant. Hij ziet ze als objecten.’