Ik voel weer een zelfportret opkomen

Perfecte leeftijd

Voor het romanticisme wilden de meeste kunstenaars op hun best gezien worden. Vandaar de algemene afkeer van extreem oude zelfportretten (met Titiaan, Sofonisba Anguissola en Rembrandt als grote uitzonderingen die de regel bevestigen) en een neiging om een enkel, ‘definitief’ zelfportret te produceren in de bloei van je leven, waarin de deugd en sociale status worden vastgesteld. Dat is waarom zelfportretten vooral werden gemaakt door jongere schilders en oudere schilders zichzelf afbeeldden op een jongere, ideale leeftijd. Artemisia Gentilischi schilderde haar sublieme Zelfportret als een Allegorie van Schilderen (1638-39), de meest dynamische en macho van alle zelfportretten, toen ze in de veertig was.

Albrecht Dürer was een van de meest productieve en veelzijdige zelfportrettisten van de renaissance, maar waarschijnlijk wilde hij dat het beroemde zelfportret uit 1500 – dat hij op 28 jarige leeftijd maakte – zijn bepalende beeld zou zijn. Zijn houding en het formaat zijn ‘christomorfisch’: ze refereren aan Christus de Verlosser. Mensen geloofden dat op de dag des oordeels mannen en vrouwen uit de dood zouden opstaan op 33 jarige leeftijd, de ‘perfecte’ leeftijd waarop Christus stierf. Jan van Eyck schilderde zijn vrouw toen ze 33 was en dateerde zijn eigen zelfportret 1433, ook al was hij zelf niet bepaald 33 jaar oud. Zelfs Rembrandt had meer dan de helft van zijn zelfportretten geschilderd toen hij dertig was, en deze bevatten allemaal de ‘gekke hoedjes’. (Hendrickje, die later ten tonele verscheen, zou hem alleen maar baretten en petten geven.)

Het idee van een enkel definitief zelfportret werd verankerd in een slogan die populair werd in Florence in de renaissance: ‘Elke schilder schildert zichzelf.’ Dit was gebaseerd op het idee dat het zelf, diens deugden en ondeugden, onveranderlijk waren. Leonardo geloofde dat een luie schilder iedereen er lui zou laten uitzien; en een devoot schilder zou elke gestalte een gebogen hoofd geven. Leonardo zelf was, zo lijkt het, te lui om een zelfportret te schilderen, of bang voor wat het zou kunnen onthullen.

Vele gezichten van Narcissus

Natuurlijk kun je aannemen dat er een element van narcisme zit in alle zelfportretten en selfies. De term narcisme werd echter pas in 1899 bedacht – door de Duitse psycholoog Paul Näcke om er een seksuele perversie als masturbatie mee te beschrijven. De mythe van Narcissus werd eeuwenlang radicaal anders geïnterpreteerd, en pas rond 1800 werd een volledig frontale ‘Narcissuspose’ gemeengoed in zelfportretten.

De standaardversie van de Narcissus mythe is te vinden in de Metamorfosen van Ovidius. Narcissus is een beeldschone jongen die gestraft wordt voor het afwijzen van de nimf Echo door verliefd te worden op zijn eigen weerspiegeling in een poel; hij wordt getransformeerd tot de gelijknamige bloem. De mythe maakte zijn entree in de kunstgeschiedenis door Leon Battista Alberti: ‘Ik vertelde mijn vrienden dat de uitvinder van de schilderkunst, volgens de dichters, Narcissus was, die in een bloem veranderd was… Wat is schilderen anders dan het met kunst omhelzen van de poel?’

Alberti’s lof voor Narcissus en zijn belangstelling voor zelfportretten, zou ons kunnen laten denken dat hij ‘narcistisch’ was en pleitte voor ‘narcisme’ bij schilders, maar zijn eigen zelfportretten waren niet ‘narcistisch’ van opzet (profielen en driekwart aanzichten) en het zelfportretmedaille dat hij maakte toen hij een dertiger was, toont hem als man van actie (hij staat er met rechte rug op, geflankeerd door zijn symbool van een vliegend oog). Alberti’s ideale schilder was een meester van de schepping en een sociaal dier. Hij zag de poel als een metafoor voor kunst omdat dat het omliggende landschap en de lucht weerspiegelde, en niet slechts de persoon die in de poel staarde – meer als een holle spiegel, het standaardtype spiegel uit die tijd.

Pas door de neoklassieke mode van het volledig frontale, symmetrische portret die in de zeventiende eeuw begon, werd Dürers zelfportret uit 1500 relevant. Er had zich een nieuw, revolutionair begrip van Narcissus voorgedaan. In 1745 vergeleek de Engelse dichter Edward Young Narcissus met de bijbelse figuur Kaïn, die zijn broer Abel had gedood en gedoemd was een vluchteling te worden. Nu stond Narcissus voor contemplatieve Deugd en Kaïn voor wispelturige, gluiperige Ondeugd: ‘de grootste deugd van de mens wordt uitgebeeld in het stilstaan.’ De ‘introverte contemplatie’, zelfreflectie, werd gezien als de hoogste deugd – voor filosoof Jean Jacques Rousseau stond Narcissus voor verlichte zelfkennis.

Veel hiëratische, symmetrische zelfportretten werden gemaakt door een buitengewoon breed scala aan kunstenaars: de Engelse beeldhouwer Anne Seymour Damer, Messerschmidt, Goya en Turner. Zelfs de jonge Koningin Victoria beeldde zichzelf af in een pose van bedachtzame zelfreflectie. De opzet was ideaal voor het tonen van een prominent voorhoofd, een zogenaamd kenmerk van superieure intelligentie (vandaar de term ‘highbrow’). Dürers zelfportret werd nu het iconische Duitse zelfportret, gereproduceerd en tot in den treure toe nagemaakt. Edvard Munch, Picasso en natuurlijk Frida Kahlo waren allemaal exploitanten van het genre. Kahlo’s stoïcijnse gezicht overwint een lichaam dat is blootgesteld aan allerlei trauma’s.

Narcissus werd opnieuw herboren in het oeuvre van Herbert Marcuse die hem tot een held van de tegencultuur maakte in zijn Eros und Kultur (1955). Voor Marcuse symboliseerde de androgyne, in de poel starende Narcissus de bevrijding van het zelf: hij had de tegenstelling tussen mens en natuur overwonnen, en verwierp de kapitalistische cultuur van werk, productie en reproductie. In dit licht kan de selfie explosie van nu beschouwd worden als een stil protest van een jonge ‘verloren’ generatie die zich gemarginaliseerd en uitgebuit voelt, in sociaal, spiritueel en economisch opzicht. Door het maken van de selfie (zolang het geen slopende verslaving wordt) in de openbare ruimte, maak je die even tot je persoonlijke plek. Zo kan de selfie ondanks zijn sublieme nutteloosheid tijd en ruimte terugclaimen.