En we leven langer en gelukkiger

‘De mensheid begon met vuur’, vertelde de evolutiebioloog Edward O. Wilson ons,voor hij overleed in 2021. ‘Het leven zoals we dat kennen, is ontstaan dankzij bliksem.’ Dat begon zo: elektriciteitsbogen die zes keer heter waren dan het oppervlak van de zon lieten bomen en struiken op de Afrikaanse savanne ontvlammen. Vroege Homo erectus en Homo sapiens legden de magie ervan vast en namen het met zich mee, van plaats naar plaats: van wilde vuren leerden ze gecontroleerde vuren te maken, die ze meebrachten naar hun schuilplaatsen en kampen. Overdag ontwikkelden onze prehistorische voorouders een taal om te voorzien in de dagelijkse basisbehoeften van de groep,van de logistiek van het opsporen van dieren tot de zorg voor kinderen en het bereiden van eten. Maar in de nacht gebeurde er iets opmerkelijks: er werden vuren gestookt, het hout knetterde en de lucht werd gevuld met geurige rook.

Een honingzoete gloed verwarmde gezichten, verlichtte voor het eerst het donker en bood warmte en bescherming tegen roofdieren. Het was het begin van het blijvende menselijke verlangen om een kring te vormen, naar de flakkerende vlammen te staren en samen te zijn. Het pragmatisme van de dag maakte plaats voor het mysterie van de nacht, terwijl vuur nieuwe vormen van samenkomen bevorderde. We creëerden verhalen. We zongen. We dansten. We tekenden. We ontwikkelden mythen en metaforen die de morele en ethische waarden van de groep doorgaven. We vierden en rouwden. Door de eeuwen heen smeedden deze creatieve uitingen lagen van betekenisgeving. Er ontstonden stammen over de hele wereld en er ontstond een gevoel van saamhorigheid tussen individuen, families en groepen. Door deze herhaaldelijke artistieke expressie ontwikkelden mensen sterke sociale banden, ontstonden vertrouwensrelaties en een collectief gevoel van transcendentie.

Vuur, en daarmee creatieve expressie, wakkerde de geboorte van gemeenschap aan. Meer dan 250 miljoen jaar evolutie heeft sociale ontwikkeling en de kernbehoefte om te gedijen in gemeenschappen bevorderd door het ons unieke vermogen om gedachten, ideeën en emoties creatief met elkaar te delen. Vandaag de dag zijn er nog altijd meer dan 5.000 inheemse stammen op de planeetwaarvan vele geen woord hebben voor kunst omdat het simpelweg verankerd is in hun ma nier van leven. Sinds de industriële revolutie optimaliseren we onze productiviteit en hebben we de fundamentele menselijke behoefte aan kunst aan de kant geschoven. En dat blijkt nu meer dan onterecht: de wetenschap ontdekt dat we er evolutionair en fysiologisch op ingesteld zijn. Kunst blijkt net zo essentieel voor onzeoverleving als slaap, beweging en voeding.

Wat kunstenaars al wisten

De afgelopen 25 jaar heeft technologie het mogelijk gemaakt om niet invasief in ons hoofd te kruipen, en onderzoekers beseffen nu wat kunstenaars altijd al intuïtief hebben geweten: dat kunst en esthetische ervaringen een complex netwerk van onderling verbonden neurologische en biologische systemen veranderen – denk bijvoorbeeld aan cognitie,immuunsysteem en hormoonstelsel, bloeds omloop, ademhaling en motoriek. Veel van deze ontdekkingen zijn gedaan in de neuro-esthetica, een opkomend interdisciplinair vakgebied. Het doel is om te begrijpen hoe kunst en esthetische ervaringen een meetbare invloed hebben op onze hersenen, ons lichaam en ons gedrag. En hoe deze kennis vertaald kan worden naar de praktijk als het gaat om gezondheid en welzijn.

Haal de wereld naar binnen

De sleutel tot het begrip van de transformerende kracht van kunst en esthetiek ligt in onze zintuiglijke systemen. We halen de wereld letterlijk naar binnen via onze zintuigen en deze mechanismen zijn fascinerend. Reuk is een van de oudste zintuigen in de menselijke evolutie. Je neus kan 1 biljoen geuren waarnemen met meer dan 400 soorten geurreceptoren waarvan de cellen elke dertig tot zestig dagen worden vernieuwd. Je reukzin is zelfs zo sterk dat je sommige geuren beter kunt herkennen dan een hond. Microscopische moleculen, die vrijkomen uit stoffen om je heen, komen je neus binnen en lossen op in slijm binnen een membraan dat het reukepitheel wordt genoemd en dat zich een paar centimeter boven je neusholte bevindt. Van hieruit sturen neuronen, of zenuwcellen, de fundamentele onderdelen van je hersenen en zenuwstelsel naar de bulbus olfactorius.

Daar verbinden ze zich met cellen die verschillende kenmerken van de geur waarnemen. Net als geur is smaak een chemisch zintuig: het voedsel dat je eet activeert je meer dan 10.000 smaakpapillen en genereert elektrische signalen die van je mond naar een deel van de hersenen gaan dat de smaakcortex wordt genoemd. Van dit deel van de hersenen wordt ook verondersteld dat het viscerale en emotionele ervaringen verwerkt, wat helpt te verklaren hoe het komt dat smaak een van de meest effectieve sensaties is voor het coderen van herinneringen. Ons vermogen om te horen is ingewikkeld en nauwkeurig. Geluid van de buitenwereld komt de gehoorgang binnen, waardoor het trommelvlies gaat trillen. Deze geluidsgolven gaan door de gehoorbeentjes naar het slakkenhuis en zorgen ervoor dat de vloeistof in het slakkenhuis beweegt zoals oceaangolven. Er bevinden zich duizenden kleine haarcellen in het slakkenhuis en wanneer de vloeistof beweegt, worden deze cellen geactiveerd en sturen ze berichten naar de gehoorzenuw, die vervolgens berichten naar de hersenen stuurt.

De auditieve cortex, die zich in de temporale kwab bevindt, zit achter je oren, waar ook geheugen en perceptie plaatsvinden. Ons vermogen om te zien vereist dat we licht verwerken via een complex systeem. Je ogen werken net als een camera. Wat je ziet wordt door fotoreceptoren omgezet in elektrische signalen. De oogzenuw stuurt deze signalen vervolgens naar de occipitale kwab achter in de hersenen, en zet ze om in wat je ziet. We nemen hier objecten waar, herkennen ze en waarderen ze. Neurowetenschappers ontdekken dat een deel van deze kwab bijdraagt aan hoe we kunst tot ons nemen en esthetisch waarderen. Aanraking is een van de krachtigere cognitieve communicatiemiddelen. Je vingers,handen, tenen, voeten en huid zijn buitengewoon gevoelig en pikken minuscule signalen op die fysiologische en psychologische reacties teweegbrengen. In elk van je vingers zitten meer dan 3000 zenuwuiteinden die voortdurend fysieke sensatie opnemen.

Aanraakreceptoren in je huid staan in verbinding met neuronen in het ruggenmerg via gevoelszenuwen die de thalamus bereiken, de hersenkern in het midden van het hoofd boven op de hersenstam. We delen onze gevoelens en emoties door een hand vast te houden of een knuffel te geven. Aanraking kan meteen effect hebben op onze neurobiologie en mentale gemoedstoestand door het vrijkomen van de neurotransmitter oxytocine, die ook wordt toegeschreven aan gevoelens van vertrouwen, vrijgevigheid,compassie en verminderde angst.

Duizelingwekkende snelheden

Je reuk, smaak, zicht, gehoor en tastzin produceren biologische reacties met duizelingwekkende snelheden. Geluid wordt in ongeveer 3 milliseconden geregistreerd. Aanraking kan binnen 50 milliseconden in de hersenen worden geregistreerd. Je hele lichaam,niet alleen je hersenen, neemt de wereld in zich op, maar toch valt veel hiervan buiten je bewustzijn. Cognitieve neurowetenschappers geloven dat we ons slechts bewust zijn van ongeveer 5% van onze mentale activiteit. De rest van je ervaring – fysiek, emotioneel, zintuiglijk – leeft onder wat je eigenlijk denkt. Niet alle informatie die je hersenen verwerken, bereikt dus je bewustzijn, en je kunt niet alle zintuiglijke prikkels verwerken waaraan je elke dag wordt blootgesteld, maar de meest opvallende informatie die je lichaam binnenkomt, heeft een onbeperkte capaciteit om je biologie en gedrag te veranderen. Je hersenen besteden aandacht aan wat belangrijk voor je is omdat het praktisch of emotioneel relevant is. Kunst en esthetiek blijken enkele van de meest betekenisvolle ervaringen te zijn die we hebben.

Deze artistieke en esthetische ervaringen wakkeren de neuroplasticiteit van je hersenen aan. Ieder van ons wordt geboren met 100 miljard neuronen die met elkaar verbonden zijn op synaptisch niveau. Je hebt een ontelbaar aantal van deze verbindingen in je hersenen, waardoor eindeloze neurale paden ontstaan. Deze paden liggen ten grondslag aan je lichaamsbewegingen, emoties, geheugen – eigenlijk aan alles wat je doet. Als je een herinnering maakt of iets leert, maak je sommige synaptische verbindingen sterker en sommige zwakker door de opvallendheid van je ervaringen. En dat is neuroplasticiteit. Je maakt altijd nieuwe verbindingen en snoeit oude synapsen weg. Daarom verandert je brein op een positieve manier door jezelf voortdurend op nieuwe plaatsen te begeven en nieuwe ervaringen op te doen, bijvoorbeeld door musea en voorstellingen te bezoeken, door beeldende kunst te bekijken, of door boeken of magazines als deze te bladeren.

Geometrie van een sneeuwvlok

Als je je bewust wordt van wat je leuk vindt en wat niet, en als je beter begrijpt hoe je wordt beïnvloed en veranderd door met kunst bezig te zijn, creëer je mogelijkheden om je eigen voorkeuren toe te passen op bijna elk gebied van je leven. Kunst en esthetiek op deze gepersonaliseerde manier gebruiken is zo krachtig vanwege je standaardmodusnetwerk (DMN). Van dit netwerk wordt nu aangenomen dat het de plek is waar de neurologische basis van het zelf huist: jouw reacties op kunst en esthetiek zijn net zo individueel als de geometrie van een sneeuwvlok. De sonates van Mozart of de klanken van traditionele Portugese fadomuziek kunnen sommigen ontroeren, terwijl anderen meer voelen voor de Perzische kalligrafie van Mir Ali Tabrizi of de geur van henna inkt.

Weer anderen komen in de flow door ondergedompeld te worden in een film of door een gedicht te lezen. De kakofonie van de een is de symfonie van de ander. En jouw perceptie is jouw realiteit. Je ervaringen met kunst en esthetiek zijn zo bijzonder omdat ieders verbindingspatronen in de hersenen anders zijn. Door jouw ervaringen vormen zich miljarden nieuwe synapsen in je hersenen en deze kanalen bouwen een schat op aan opgeslagen kennis en reacties die net zo uniek zijn als je vingerafdrukken. Niemand anders, geen enkel ander persoon op deze planeet, heeft precies dezelfde hersenen als jij.

Kunst op doktersadvies

Velen van ons hebben de neiging om kunst te zien als entertainment of als een ontsnapping. Een soort luxe. Maar het is zo veel meer. Naast ondersteuning van de gezondheid van de hersenen, kan kunst helpen om ernstige fysieke en mentale gezondheidsproblemen aan te pakken, met opmerkelijke resultaten. En ze kan je helpen om te leren, te bloeien en een gemeenschap op te bouwen. Over de hele wereld schrijven artsen museumbezoeken voor. Scholen brengen muziek, beeldende kunst en podiumkunsten terug om het leren te verbeteren. En omdat onderzoek aantoont dat zintuiglijke omgevingen ons helpen om sneller te leren en informatie beter te onthouden, worden werkplekken, galeries en openbare ruimtes opnieuw ontworpen met zowel de functie als het gevoel in gedachten.

We hebben allemaal de mogelijkheid om acties te ondernemen die ons naar ervaringen leiden die ons leven betekenis en richting geven en ons helpen te genezen en te leren. Op deze manier kunnen dagelijkse, eenvoudige en toegankelijke artistieke bezigheden je leven verbeteren.We zien nu al een toename in microdosering van kunst en esthetiek, bijvoorbeeld wanneer mensen specifieke geuren gebruiken om stress te verlichten, lichtbronnen kalibreren om energieniveaus aan te passen, en specifieke geluidstonen gebruiken om gevoelens van angst te verzachten. Net zoals je kunt sporten om serotonine in je hersenen te verhogen, kan slechts twintig minuten krabbelen of neuriën onmiddellijke ondersteuning bieden aan je fysieke en mentale toestand. Je onderdompelen in esthetische ervaringen, zoals je omgeven door de natuur of een bezoek brengen aan een galerie, verlaagt cortisol, het stresshormoon.

Door muziek af te spelen nemen de synapsen en grijze massa in de hersenen toe, wat cognitieve vaardigheden helpt ondersteunen, terwijl één of meer kunstervaringen per maand je leven met tien jaar kan verlengen. Bovendien hebben onderzoekers een grote mythe ontkracht, namelijk dat je geen ervaren kunstenaar hoeft te zijn om kunst van een significante impact te laten zijn op je gezondheid en welzijn. We nodigen je uit om je esthetische mindset te ontwikkelen. Maak gebruik van je natuurlijke nieuwsgierigheid, begin met experimenteren.Stel jezelf open voor de zintuiglijke ervaringen van de dag. En wees een maker en een toeschouwer met nog meer intentie. Er wordt gezegd dat de wereld vol magische dingen zit die geduldig wachten tot onze zintuigen scherper worden.

Over de kunstenaar

‘Zolang ons brein een mysterie is, zal het universum, de weerspiegeling van de structuur van het brein, ook een mysterie blijven’  

Santiago Ramón y Cajal (1852-1934) was kunstenaar, fotograaf, arts, bodybuilder, schaker en uitgever, maar vooral een pionier in de moderne neurowetenschappen. Hoewel hijzelf zijn uren liever doorbracht in een atelier, drong zijn vader erop aan dat hij arts werd. Hij begon zich toe te leggen op de fascinerende anatomie van hersenen en vertaalde zijn bevindingen in spectaculaire tekeningen.